Το ελαιόλαδο στην πυραμίδα της Μεσογειακής Διατροφής.
Αποτελεί παραδοσιακό προιόν της χώρας μας, πρωταγωνιστεί στο καθημερινό μας τραπέζι αλλά και στο πιο διαδεδομένο διατροφικό πρότυπο παγκοσμίως, τη Μεσογειακή Διατροφή. Εντοπίζεται στο τρίτο επίπεδο της Μεσογειακής Πυραμίδας, πάνω από τα φρούτα και τα λαχανικά και κάτω από τα γαλακτοκομικά.
Αποτελεί παραδοσιακό προιόν της χώρας μας, πρωταγωνιστεί στο καθημερινό μας τραπέζι αλλά και στο πιο διαδεδομένο διατροφικό πρότυπο παγκοσμίως, τη Μεσογειακή Διατροφή. Εντοπίζεται στο τρίτο επίπεδο της Μεσογειακής Πυραμίδας, πάνω από τα φρούτα και τα λαχανικά και κάτω από τα γαλακτοκομικά.Αποτελεί τη κύρια μορφή λίπους σε αυτό το μοντέλο διατροφής.
Η ελιά ευδοκιμεί σε εύκρατα κλίματα χωρίς υπερβολική υγρασία γι αυτό το ελαιόδενδρο έκανε πρώτη φορά την εμφάνιση του, στη μεσογειακή ζώνη (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Τουρκία και Αλγερία)
Πρόκειται για ενα αειθαλές δέντρο του οποίου τα φύλλα έχουν χρώμα σκουροπράσινο στην άνω επιφάνεια και πιο ανοιχτό πράσινο στην κάτω. Τα άνθη της ελιάς έχουν λευκό χρώμα και εμφανίζονται προς τα τέλη Μαίου, ενώ ο καρπός της ελιάς ωριμάζει και συλλέγεται από τα τέλη φθινοπώρου μέχρι τις αρχές του χειμώνα.
Ο Οδυσσέας Ελύτης , γράφει στον Μικρό Ναυτίλο του¨Άν αποσυνδέσεις την Ελλάδα ,στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ενα αμπέλι κι ένα καράβι..Οι Μυκηναίοι συνήθιζαν να προσφέρουν ελαιόλαδο στους θεούς τους, αλλα και να το χρησιμοποιούσαν στη καθημερινή διατροφή τους, ενώ στα ομηρικά χρόνια η χρήση του ήταν κυρίως τελετουργική, αν και ο Ομηρος το ονομάζει ΄΄υγρο χρυσάφι΄΄ της διατροφής.
Ο Σόλων συνέταξε τους πρώτους νόμους για τη προστασία των ελαιοδένδρων και κατα τον Αριστοτέλη η ελαιοκαλλιέργεια θεωρήθηκε επιστήμη, ενώ ο Ιπποκράτης χρησιμοποιούσε το ελαιόλαδο σα φάρμακο.
Από την ιερή ελιά της Αθηνάς έγινε το ρόπαλο του Ηρακλή. Σε δύο από τα επτά μυστήρια της ορθοδοξίας -βάφτιση και ευχέλαιο- πρωταγωνιστεί το ελαιόλαδο.
Τα στοιχεία που το καθιστούν τόσο ξεχωριστό,πέρα από τη γεύση, είναι η υψηλή περιεκτικότητά του σε ωφέλιμα μονοακόρεστα λιπαρά, τα οποία είναι γνωστό ότι συμβάλλουν στη καλή λειτουργεία του καρδιαγγειακού συστήματος αλλά και συνολικά στη διατήρηση της υγείας μας.
Το ελαιόλαδο είναι πλούσιο σε αντιοξειδωτικά συστατικά, κυρίως πολυφαινόλες, που συμβάλλουν καθοριστικά στην οχύρωση του ανθρώπινου οργανισμού ενάντια στο οξειδωτικό στρες και κατ΄ επέκταση προλαμβάνουν τη πρόωρη γήρανση των κυττάρων.
Είναι σημαντική διατροφική πηγή βιταμίνης Ε, που είναι έντονα λιποδιαλυτή και εκδηλώνει αντιοξειδωτική δράση.
Ο μέσος όρος ζωής ενός ελαιόδενδρου είναι μεταξύ 300 και 600 χρόνια!
Υπάρχει πιστοποιημένα δένδρο άνω των 2000 ετών. Το κλαδί ελιάς εμφανίζεται σε 7 σημαίες κρατών, σε 4 U.S states και στη σημαία των Ηνωμένων Εθνών.
Στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 στην Αθήνα, χρησιμοποιήθηκαν 2550 στεφάνια Ελιάς για να στεφανώσουν, όπως η παράδοση θέλει τους Ολυμπιονίκες.
ΕΛΙΑ: Ο ΕΥΛΟΓΗΜΕΝΟΣ ΚΑΡΠΟΣ.
Η ελιά το δημοφιλέστερο ορεκτικό και συνοδευτικό παραδοσιακών πιάτων είναι ο καρπός του ελαιοδένδρου. Olea στα λατινικά σημαίνει λάδι και αντανακλά το γεγονός ότι είναι ιδιαίτερα πλούσια σε λιπαρά εκ των οποίων το 75% είναι ελαικό οξύ, ένα μονοακόρεστο λιπαρό οξύ που φαίνεται πως έχει την ιδιότητα να μειώνει το επίπεδο χοληστερόλης στο αίμα.
Η ελιά ευδοκιμεί σε εύκρατα κλίματα χωρίς υπερβολική υγρασία, γι’ αυτό το ελαιόδεντρο έκανε πρώτη φορά την εμφάνισή του στη μεσογειακή ζώνη(Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Τουρκία και Αλγερία). Πρόκειται για ένα αειθαλές δέντρο του οποίου τα φύλλα έχουν χρώμα σκουροπράσινο στην άνω επιφάνεια και πιο ανοιχτό πράσινο στην κάτω. Τα άνθη της ελιάς έχουν λευκό χρώμα και εμφανίζονται προς τα τέλη Μαϊου, ενώ ο καρπός της ελιάς ωριμάζει και συλλέγεται από τα τέλη φθινοπώρου μέχρι τις αρχές του χειμώνα.
Οι ελιές δεν μπορουν να καταναλωθούν αμέσως μετά τη συλλογή από το δέντρο. Πρέπει πρώτα να προηγηθεί μία απαραίτητη διαδικασία ώστε να μειωθεί η έντονη πικρή γεύση τους (εκπίκριση), που οφείλεται στην ουσία ελευρωπαϊνη η οποία βρίσκεται στη φλούδα της ελιάς. Αυτές οι μέθοδοι ποικίλουν ανάλογα με το είδος της ελιάς, την περιοχή όπου καλλιεργείται η εκάστοτε ποικιλία, καθώς και τα επιθυμητά τελικά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά της (γεύση, υφή και χρώμα). Μερικές ελιές συλλέγονται από το δέντρο πράσινες και άγουρες, ενώ άλλες αφήνονται μέχρι να ωριμάσουν πλήρως πάνω στο δέντρο και να αποκτήσουν έντονο μαύρο χρώμα. Το χρώμα της ελιάς μπορεί να επηρεαστεί επιπρόσθετα και από τις διάφορες μεθόδους επεξεργασίας, όπως είναι η ζύμωση και η ωρίμανση των καρπών σε λάδι, νερό, άλμη ή αλάτι. Αυτές οι μέθοδοι δεν επηρεάζουν μόνο το τελικό χρώμα της ελιάς αλλά και την υφή της (λεία ή ζαρωμένη).
Επίδραση της κατανάλωσης ελαιολάδου στην υγεία
Το ελαιόλαδο αναγνωρίζεται από όλους, επιστήμονες υγείας και καταναλωτές, ως ένα από τα πιο υγιεινά έλαια στη διατροφή μας. Αυτή η αντίληψη έχει επιβεβαιωθε αλλωστε από πολυάριθμες μελέτες που έχουν συνδέσει τη Μεσογειακή Διατροφή, αλλά και το ελαιόλαδο ειδικότερα, με την πρόληψη διαφόρων νοσημάτων κι έχουν αναδείξει τη σπουδαία συμβολή της κατανάλωσής του στη διατήρηση και ενίσχυση της υγείας μας.
Ελαιόλαδο και καρδιά
Η πρώτη μελέτη στην οποία παρατηρήθηκε τόσο έντονα η θετική επίδραση της Μεσογειακής Διατροφής στην προστασία του καρδιαγγειακού συστήματος, ήταν η Μελέτη των 7 Χρωνών. Σε αυτή τη μελέτη, που ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του ’60, συγκρίθηκε η θνησιμότητα από στεφανιαία νοσήματα σε συνάρυηση με τη διατροφήμεταξύ 7 χωρών, των ΗΠΑ, της Ολλανδίας, της Φινλανδίας, της Ιαπωνίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Ιταλίας και της Ελλάδας. Αυτό που προέκυψε από την ανάλυση των αποτελεσμάτων ήταν ότι οι πληθυσμοί που κατανάλωναν μια Μεσογειακού τύπου διατροφή, όπως ήταν οι Έλληνες (Κρήτες) και οι Ιταλοί, είχαν τα χαμηλότερα ποσπστά θανάτων από στεφανιαία νοσήματα.
Το γεγονός αυτό αποδόθηκε εν συνεχεία στη διαθρεπτική σύσταση της Μεσογειακής Διατροφής, που χαρακτηρίζεται απο την υψηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, την χρήση ελαιολάδου ως την κύρια πηγή λίπους και την περιορισμένη κατανάλωση κόκκινου κρέατος. Τα συγκεκριμένα αποτελέσματα κίνησαν το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας, η οποία θέλησε να εξετάσει ακόμη πιο επισταμένα τις ευεργετικές ιδιότητες του ελαιολάδου αναφορικά με την υγεία του καρδιαγγειακού συστήματος.
Στη μεγάλη μελέτη CARDIO2000 που πραγματοποιήθηκε πρόσατα στη χώρα μας, φάνικε ότι η προσθήκη ελαιολάδου στη διατροφή μας μπορεί να συμβάλλει στη μείωση του κινδύνου για εμφάνιση στεφανιαίας νόσου. Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας έδειξαν ότι η αποκλειστική χρήση ελαιολάδου ως προτιθέμενο λιπίδιο στη δίαιτα σχετίστηκε με 47% μικρότερη πιθανότητα για εμφάνιση οξέος στεφανιαίου συνδρόμου. Επιπλέον, σε μια έρευνα που πραγματοποιήθικε στην Ισπανία, προέκυψε ότι άτομα με την υψηλότερη κατανάλωση ελαιολάδου (54γρ/ ημέρα) είχαν 82% μικρότερη πιθανότητα για εμφάνιση του πρώτου επεισοδίου στεφανιαίου εμφράγματος.
Ως επισφράδιση όλων των παραπάνω, πριν από μετικά χρόνια τον Νοέμβριο του 2004, ο Οργανισμός Ελέγχου Φαρμάκων και Τροφίμων των Ηνωμένων Ποπιτειών (FDA) ενλεκρινε σχετικό ισχυρισμό υγείας ο οποίος μπορεί να εμφανίζεται στις ετικέτες του τυποποιημένου ελαιολάδου:
<<Περιορισμένα και όχι τελικά επηστιμονικά δεδομένα δείχνουν ότι η κατανάλωση περίπου 2 κουταλιών της σούπας (23 γραμμάρια) ελαιολάδου καθημερινά μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο στεφανιαίας νόσου λόγω των μονοακόρεστων λιπαρών που περιέχονται στο ελαιόλαδο. Για να επιτευχθεί αυτό, το ελαιόλαδο θα πρέπει να αντικαταστήσει μία ανίστοιχη ποσότητα κορεσμένων λιπαρών και να μην αυξηθούν οι συνολικές θερμίδες που θα προσλάβει κάποιος μέσα στην ημέρα>>.
Ελαιόλαδο και αντικαρκινική δράση
Αρκετές μελέτες έχουν υποδείξει κάποια προστατευτική δράση του ελαιολάδου στην ανάπτυξη καρκίνου. Πιό συγκεκριμένα, το ελαιόλαδο φαινεταί να δοηθά στην πρόληψη του καρκίνου του μαστού, των ωοθηκών, στο κόλον, του οισοφάγου, του πνεύμονα και του παγκρέατος, όμως περισσότερες μελέτες χρειάζονται για να επιβεβαιωθούν αυτά ταευρήματα. Ο μηχανισμός μέσω του οποίου το ελαιόλαδο το επιτυγχάνει αυτό πιστεύεται ότι οφείλεται στην υψηλή του περιεκτικότητα σε αντιοξειδωτικά. Τα φαινολικά συστατικά που περιέχει φαίνρται πως μπορούν να αναστείλουν τον πολλαπλασιασμό των καρκινικών κυττάρων, ιδιότητα που αποδίδεται ιδίως στην ελευρωπαΐνη, ενώ παράλληλα ευθύνονται για την αυξημένη απόπτωση (θάνατο) των καρκινικών κυττάρων.
Ελαιόλαδο κατά της φλεγμονής
Η προστατευτική δράση του ελαιολάδου ενάντια στα καρδιαγγειακά νοσήματα αλλά και σε συγκεκριμένους τύπους καρκίνου αποδίδεται και στην αντιφλεγμονώδη ιδιότητά του. Το ελαιόλαδο – ειδικότερα το παρθένο και το έξτρα παρθένο – είναι πλούσιο σε αντιοξειδωτικά συστατικά τα οποία εκδηλώνουν έντονη αντιφλεγμονώδη δράση, με κυριότερα τις πολυφαινόλες, τις τοκοφενόλες (μεταξύ των οποίων και η βιταμίνη Ε), τις φυτοστερόλες, τα τριτερπενοειδή που περικλείει στη σύσττασή του καθώς και την ελαιοκανθάλη, μια ουσία που βρίσκουμε στο έξτρα παρθένο ελαιόλαδο. Γι’ αυτό και μελέτες έχουν δείξει πως το ελαιόλαδο συγκαταλέγεται μεταξύ των διατροφικών παραγόντων που φαίνεται πως μπορούν να δράσουν προστατευτικά ενάντια σε φλεγμονώδεις παθήσεις, όπως είναι η ρευματοειδής αρθρίτιδα.
Ελαιόλαδο και αρτηριακή πίεση
Ως γνωστόν, η υπέρταση αποτελεί από τις πιο συχνές παθήσεις στις ανεπτυγμένες κοινωνίες, με πολλούς πάσχοντες να παραμένουν αδιάγνωστοι. Συνεπώς, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ποιοι διαρτοφικοί παράγοντες μπορούν να συμβάλλουν στον καλύτερο έλεγχο των επιπέδων πίεσης. Το ελαιόλαδο είναι ένας από αυτούς!
Στη μεγάλη μελέτη EPIC που πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας, διερευνήθηκε η επίδραση συνολικά της Μεσογειακής Διατροφής αλλά και συγκεκριμένα του ελαιολάδου στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης. Στη μελέτη συμμετείχαν πάνω από 20.000 άτομα που δεν έπασχαν από υπέρταση και τα οποία συμπλήρωσαν ένα ειδικό τεστ με σκοπό να διαπιστωθεί η συμμόρφωσή τους στις αρχές της Μεσογειακής Διατροφής. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τόσο η Μεσογειακή Διατροφή συνολικά όσο και μεμοονωμένα χαρακτηριστικά της όπως το ελαιόλαδο, τα λαχανικά και τα φρούτα σχετίστηκαν με χαμηλότερη συστολική και διαστολική πίεση, με το ελαιόλαδο να αναδεικνύεται ως το κύριο υπεύθυνο συστατικο γι’ αυτή τη δράση, σεσύγκριση με τα λαχανικά.
Επιπλέον, μια άλλη μελέτη από την Ιταλία, έδειξε ότι η κατανάλωση μιας δίαιτας υψηλής σε μονοακόρεστα λιπαρά που περιελάμβανε περίπου 40γρ. εξτρα παρθένου ελαιολάδου (4κ.σ.) την ημέρα κατάφερε να μειώσει τη δόση αντιυπερτασικής αγωγής κατά 48% σε άτομα με υπέρταση. Οι ερευνητές αποδίδουν αυτό το φαινόμενο στην υψηλή περιεκτικότητα του έξτρα παρθένου ελαιολάδου σε πολυφαινόλες.
Ελαιόλαδο για ... χρόνια πολλά!
Σε μια πρόσφατη μελέτη στην οποία συμμετείχαν περίπου 5.000 άτομα, εξετάστηκε η επίδραση μιας δίαιτας που είχε ως κύριο χαρακτηριστικό την κατανάλωση ωμών λαχανικών, δηλαδή φρέσκιας σαλάτας, ελαιολάδου, σούπας και πουλερικών σε σύγκριση με την ολική θνησιμότητα. Αυτό που προέκυψε μετά από 6 χρόνια παρακολούθησης των συμμετεχόντων, ήταν ότι εκείνοι που ακολουθούσαν πιο πιστά το συγκεκριμένο μοντέλο διατροφής είχαν 50% χαμηλότερο κίνδυνο για θνησιμότητα από όλες τις αιτίες.
ΣΤΙΣ ΕΛΙΕΣ
Ελιές, δέντρα ιερά,
σεις, που μέσα στο φοβερό μεσημεριανό καύσωνα, προσεχτικά ακούτε τη θάλασσα, σεις που ακούτε το μυστηριώδη της λόγο μέσα στη λαμπρότητα του ουράνιου θόλου,
Ελιές, δέντρα ιερά, ακούστε την προσευχή του ανθρώπου,
σεις, πιο ιερές κι από τ' αμπέλι, πιο ιερές κι από το θερισμό, δέντρα σύμβολα, σκορπίστε τη γαλήνη που ακτινοβολείτε, τη δοξασμένη σας γαλήνη σκορπίστε την ευεργετικά
μέσ' την καρδιά μου,
Ελιές, δέντρα ιερά, ω, σεις, γαλήνια γιρλάντα των λόφων, σεις, που, μέσα στο απέραντο γαλάζιο, είστε τόσο μεγαλόπρεπα σοβαρές που μου υποβάλλετε τη σκέψη της Αρχαίας Παλλάδας Αθηνάς.
σεις, που μέσα στο φοβερό μεσημεριανό καύσωνα, προσεχτικά ακούτε τη θάλασσα, σεις που ακούτε το μυστηριώδη της λόγο μέσα στη λαμπρότητα του ουράνιου θόλου,
Ελιές, δέντρα ιερά, ακούστε την προσευχή του ανθρώπου,
σεις, πιο ιερές κι από τ' αμπέλι, πιο ιερές κι από το θερισμό, δέντρα σύμβολα, σκορπίστε τη γαλήνη που ακτινοβολείτε, τη δοξασμένη σας γαλήνη σκορπίστε την ευεργετικά
μέσ' την καρδιά μου,
Ελιές, δέντρα ιερά, ω, σεις, γαλήνια γιρλάντα των λόφων, σεις, που, μέσα στο απέραντο γαλάζιο, είστε τόσο μεγαλόπρεπα σοβαρές που μου υποβάλλετε τη σκέψη της Αρχαίας Παλλάδας Αθηνάς.
Gabriele d' Annunzio Poesies
Η ΕΛΙΑ
Η ελιά, που η ονομασία της στη Βοτανική είναι olea υπάγεται στην οικογένεια των ελαιοειδών, και περιλαμβάνει τριάντα, περίπου, είδη. Έχει εξαπλωθεί και στις πέντε ηπείρους και συναντάται από τη Σαχάρα μέχρι και τους πρόποδες των Ιμαλαΐων σε υψόμετρο 1000-2000 μέτρων.
Το 18ο αιώνα, ο Σουηδός φυσιοδίφης Carl von Linne ί καθόρισε με επιστημονικό τρόπο τη διάκριση ανάμεσα στα δυο δέντρα. Ο Γάλλος βοτανολόγος Bernard de Jussieu έγραφε τα χαρακτηριστικά που τα διαφοροποιούν. Το είδος που καλλιεργείται στη Μεσόγειο είναι η olea europaea στο οποίο ανήκει η άγρια ελιά, olea europaea a oleaster και η καλλιεργημένη, olea europaea b sativa
Η άγρια ελιά, είναι χαμόδεντρο - δεν ξεπερνά τα πέντε με έξι μέτρα - θαμνώδες, πολύκλαδο και αγκαθωτό, με φύλλα στενότερα και αραιότερα, κορμό λείο και πιο γκριζωπό, άνθη μικρότερα, κλαδιά με κανονικότερη διάταξη. Φύεται σε πετρώδες έδαφος και αντέχει πολύ στους ανέμους. Σε διάρκεια ζωής ξεπερνά κατά πολύ την ήμερη. Οι αρχαίοι είχαν εκτιμήσει την εξαιρετική ποιότητα του ξύλου της, που το προτιμούσαν από της ήμερης, καθώς και την ποιότητα του λιγοστού λαδιού της, πολύτιμου στην αρωματοποιία.Η ήμερη ελιά, είναι δέντρο αειθαλές, που μπορεί να φτάσει σε ύψος είκοσι μέτρων, με φλοιό γκρίζο και διαστάσεις εξαιρετικά ποικίλες.
Τα φύλλα της, λογχοειδή, βραχύμισχα, δερματώδη, με αντιθετική διάταξη προστατεύουν το δέντρο από τα κυνικά καύματα του θέρους. Είναι ανθεκτικά και έχουν διάρκεια ζωής τριών χρόνων. Η επάνω επιφάνεια είναι σκούρα πράσινη, γυαλιστερή και αδιάβροχη, η κάτω αργυρόχροη, χνουδωτή.
Η εξάτμιση γίνεται από την κάτω επιφάνεια των φύλλων, όπου οι έξοδοι του νερού ελέγχονται αυστηρά. Κάθε σημείο εξάτμισης προστατεύεται από ένα χνούδι, που το καλύπτει σαν ομπρέλα. Οταν κάνει πολύ ζέστη η ομπρέλα κλείνει ερμητικά τις εξόδους εξάτμισης. Αντίθετα, όταν έχει υγρασία οι έξοδοι απελευθερώνονται και οι ατμοί εξέρχονται. Με αυτό τον καταπληκτικό τρόπο τα φύλλα της ελιάς αντιδρούν στις κλιματολογικές συνθήκες προστατεύοντας το δέντρο.
Στην ελιά το μεσογειακό κλίμα ταιριάζει απόλυτα: γλυκείς χειμώνες, βροχερά φθινόπωρα, καλοκαίρια ζεστά και ξηρά, μεγάλη ηλιοφάνεια. Αντέχει στην ξηρασία περισσότερο απ' όλα τα καρποφόρα δέντρα. Συμβιβάζεται με βροχόπτωση 220 χιλ. το χρόνο και μπορεί να υποφέρει το κρύο μέχρι -10 °C.
Ευδοκιμεί σε πετρώδη και άγονα εδάφη συντελώντας στην αποτροπή της διάβρωσης σε περιοχές με έντονο το φαινόμενο της ερημοποίησης. Μπορεί να αναπτύσσεται και να είναι παραγωγική χάρη στο ριζικό της σύστημα, που φτάνει σε αρκετό βάθος και απλώνεται σε μεγάλη έκταση. Αλλά, πράγμα παράξενο για ένα δέντρο, που φύεται σε τέτοια κλιματολογική ζώνη, έχει ανάγκη από χαμηλές θερμοκρασίες για να ανθοφορήσει και να καρποφορήσει. Ο μέσος όρος θερμοκρασίας που της ταιριάζει είναι 16° έως 22 C. Σε θερμότερα κλίματα οι ελιές έχουν πλούσιο φύλλωμα, αλλά δεν καρποφορούν. Οι απότομες αλλαγές θερμοκρασίας την άνοιξη και οι δυνατοί παγετοί μπορούν να αποβούν μοιραίοι για την παραγωγή του καρπού, αλλά και για το ίδιο το δέντρο. Ο παγετώνας που έπεσε στη νότια Γαλλία, το 1956 κατάστρεψε ένα εκατομμύριο ελαιόδεντρα πραγματική τραγωδία για την Προβηγκία.
Με καταπληκτική ζωντάνια και ταξιδιάρικη διάθεση η ελιά, παρούσα και στις πέντε ηπείρους, ακολουθεί την ισόθερμη γραμμή των 15 βαθμών. Κατά μήκος και πάνω από τη ζώνη αυτή υπάρχουν 900 εκατομμύρια ελιές σε όλο τον κόσμο. Περισσότερο από τα τέσσερα πέμπτα βρίσκονται στη λεκάνη της Μεσογείου.
Οι ελιές ανθίζουν από τον Μάρτιο μέχρι τον Ιούνιο, ανάλογα με τις χώρες και τη θερμοκρασία. Με τις πρώτες λιακάδες τα μπουμπουκάκια είναι θεατά. Ένα λεπτό άρωμα διάχυτο στην ατμόσφαιρα και πολλά έντομα, που ζουζουνίζουν, μας προσκαλούν στη γιορτή της ανθοφορίας, που κρατάει μόλις οκτώ μέρες. Ύστερα παρατηρούμε κάτι κοντά τσαμπάκια σφιγμένα στα κλαδιά γεμάτα από πολλά άσπρα λουλουδάκια. Από τα είκοσι ανθάκια θα βγει μόνο μια ελιά.
Μόλις ξανθίσουν τα λουλούδια μικρά σπυράκια εμφανίζονται σαν το κεφάλι της καρφίτσας που σιγά - σιγά χοντραίνουν - είναι το δέσιμο του καρπού. Η καρδιά του λουλουδιού θα μεταβληθεί σε κουκούτσι και ολόγυρά του θα αναπτυχθεί η σάρκα του καρπού. Αυτό κρατάει όλο το καλοκαίρι, γιατί είναι η μεγάλη περίοδος της ζέστης και της ξηρασίας και οι ρυθμοί είναι αργοί. Οι βαθιές ρίζες του δέντρου τότε αναζητούν νερό, απαραίτητη πηγή ζωής.
Τον Οκτώβριο ο καρπός φτάνει το φυσικό του μέγεθος. Πριν ωριμάσει είναι πράσινος, κατόπιν γίνεται βιολετί προς το σκούρο μοβ και ύστερα μαύρος. Το χρώμα εμφανίζεται πρώτα στην επιδερμίδα του καρπού και κατόπιν προχωρεί προς το εσωτερικό του. Όσο περνάει ο καιρός, τόσο χοντραίνει ο καρπός και εμπλουτίζεται σε λάδι. Στην ωρίμανση η περιεκτικότητα σε λάδι φτάνει το 15-35%. Γύρω στχς 25 Νοεμβρίου, με τα πρώτα δυνατά κρύα, αρχίζει η συγκομιδή.
Ο ελαιόκαρπος των Μεσογειακών χωρών ποικίλλει ως προς το μέγεθος, το βάρος και το χρώμα. Μπορεί να φτάσει σε μήκος μέχρι και 3,5 εκατοστά και βάρος 20 γραμμάρια.
Ανάλογα με το βάρος του ο καρπός κατατάσσεται σε τρεις κατηγορίες. Ιε κάθε κατηγορία αντιστοιχούν πολλές ποικιλίες. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικές ελληνικές:Μικρόκαρπες(βάρος καρπού 2 γρ.)Ασπρολιά, Θιακιά, Κορονιά, Κορφολιά, Κουτσουρελιά, Λιανολιά, Ματολιά,Σμερτολιά, Τραγολιά, Τσουνάτη. Μεσόκαρπες( βάρος 2-5 γρ.)Αδραμυτινή, Γαλατσάνικη, Δαφνολιά, Θρουμπολιά, Κοθρέικη, Λευκολιά, Μουρολιά, Μεγάρων, Πετρολιά, Πικρολιά. Αδρόκαρπες( βάρος άνω των 5 γρ.)Αετονυχολιά, Αμφίσσης, Αρβανιτολιά, Βασιλικάδα, Βολιώτικη, Καλαμών, Καρυδολιά, Μηλολιά, Στρογγυλολιά, Ψαρολιά
Το 18ο αιώνα, ο Σουηδός φυσιοδίφης Carl von Linne ί καθόρισε με επιστημονικό τρόπο τη διάκριση ανάμεσα στα δυο δέντρα. Ο Γάλλος βοτανολόγος Bernard de Jussieu έγραφε τα χαρακτηριστικά που τα διαφοροποιούν. Το είδος που καλλιεργείται στη Μεσόγειο είναι η olea europaea στο οποίο ανήκει η άγρια ελιά, olea europaea a oleaster και η καλλιεργημένη, olea europaea b sativa
Η άγρια ελιά, είναι χαμόδεντρο - δεν ξεπερνά τα πέντε με έξι μέτρα - θαμνώδες, πολύκλαδο και αγκαθωτό, με φύλλα στενότερα και αραιότερα, κορμό λείο και πιο γκριζωπό, άνθη μικρότερα, κλαδιά με κανονικότερη διάταξη. Φύεται σε πετρώδες έδαφος και αντέχει πολύ στους ανέμους. Σε διάρκεια ζωής ξεπερνά κατά πολύ την ήμερη. Οι αρχαίοι είχαν εκτιμήσει την εξαιρετική ποιότητα του ξύλου της, που το προτιμούσαν από της ήμερης, καθώς και την ποιότητα του λιγοστού λαδιού της, πολύτιμου στην αρωματοποιία.Η ήμερη ελιά, είναι δέντρο αειθαλές, που μπορεί να φτάσει σε ύψος είκοσι μέτρων, με φλοιό γκρίζο και διαστάσεις εξαιρετικά ποικίλες.
Τα φύλλα της, λογχοειδή, βραχύμισχα, δερματώδη, με αντιθετική διάταξη προστατεύουν το δέντρο από τα κυνικά καύματα του θέρους. Είναι ανθεκτικά και έχουν διάρκεια ζωής τριών χρόνων. Η επάνω επιφάνεια είναι σκούρα πράσινη, γυαλιστερή και αδιάβροχη, η κάτω αργυρόχροη, χνουδωτή.
Η εξάτμιση γίνεται από την κάτω επιφάνεια των φύλλων, όπου οι έξοδοι του νερού ελέγχονται αυστηρά. Κάθε σημείο εξάτμισης προστατεύεται από ένα χνούδι, που το καλύπτει σαν ομπρέλα. Οταν κάνει πολύ ζέστη η ομπρέλα κλείνει ερμητικά τις εξόδους εξάτμισης. Αντίθετα, όταν έχει υγρασία οι έξοδοι απελευθερώνονται και οι ατμοί εξέρχονται. Με αυτό τον καταπληκτικό τρόπο τα φύλλα της ελιάς αντιδρούν στις κλιματολογικές συνθήκες προστατεύοντας το δέντρο.
Στην ελιά το μεσογειακό κλίμα ταιριάζει απόλυτα: γλυκείς χειμώνες, βροχερά φθινόπωρα, καλοκαίρια ζεστά και ξηρά, μεγάλη ηλιοφάνεια. Αντέχει στην ξηρασία περισσότερο απ' όλα τα καρποφόρα δέντρα. Συμβιβάζεται με βροχόπτωση 220 χιλ. το χρόνο και μπορεί να υποφέρει το κρύο μέχρι -10 °C.
Ευδοκιμεί σε πετρώδη και άγονα εδάφη συντελώντας στην αποτροπή της διάβρωσης σε περιοχές με έντονο το φαινόμενο της ερημοποίησης. Μπορεί να αναπτύσσεται και να είναι παραγωγική χάρη στο ριζικό της σύστημα, που φτάνει σε αρκετό βάθος και απλώνεται σε μεγάλη έκταση. Αλλά, πράγμα παράξενο για ένα δέντρο, που φύεται σε τέτοια κλιματολογική ζώνη, έχει ανάγκη από χαμηλές θερμοκρασίες για να ανθοφορήσει και να καρποφορήσει. Ο μέσος όρος θερμοκρασίας που της ταιριάζει είναι 16° έως 22 C. Σε θερμότερα κλίματα οι ελιές έχουν πλούσιο φύλλωμα, αλλά δεν καρποφορούν. Οι απότομες αλλαγές θερμοκρασίας την άνοιξη και οι δυνατοί παγετοί μπορούν να αποβούν μοιραίοι για την παραγωγή του καρπού, αλλά και για το ίδιο το δέντρο. Ο παγετώνας που έπεσε στη νότια Γαλλία, το 1956 κατάστρεψε ένα εκατομμύριο ελαιόδεντρα πραγματική τραγωδία για την Προβηγκία.
Με καταπληκτική ζωντάνια και ταξιδιάρικη διάθεση η ελιά, παρούσα και στις πέντε ηπείρους, ακολουθεί την ισόθερμη γραμμή των 15 βαθμών. Κατά μήκος και πάνω από τη ζώνη αυτή υπάρχουν 900 εκατομμύρια ελιές σε όλο τον κόσμο. Περισσότερο από τα τέσσερα πέμπτα βρίσκονται στη λεκάνη της Μεσογείου.
Οι ελιές ανθίζουν από τον Μάρτιο μέχρι τον Ιούνιο, ανάλογα με τις χώρες και τη θερμοκρασία. Με τις πρώτες λιακάδες τα μπουμπουκάκια είναι θεατά. Ένα λεπτό άρωμα διάχυτο στην ατμόσφαιρα και πολλά έντομα, που ζουζουνίζουν, μας προσκαλούν στη γιορτή της ανθοφορίας, που κρατάει μόλις οκτώ μέρες. Ύστερα παρατηρούμε κάτι κοντά τσαμπάκια σφιγμένα στα κλαδιά γεμάτα από πολλά άσπρα λουλουδάκια. Από τα είκοσι ανθάκια θα βγει μόνο μια ελιά.
Μόλις ξανθίσουν τα λουλούδια μικρά σπυράκια εμφανίζονται σαν το κεφάλι της καρφίτσας που σιγά - σιγά χοντραίνουν - είναι το δέσιμο του καρπού. Η καρδιά του λουλουδιού θα μεταβληθεί σε κουκούτσι και ολόγυρά του θα αναπτυχθεί η σάρκα του καρπού. Αυτό κρατάει όλο το καλοκαίρι, γιατί είναι η μεγάλη περίοδος της ζέστης και της ξηρασίας και οι ρυθμοί είναι αργοί. Οι βαθιές ρίζες του δέντρου τότε αναζητούν νερό, απαραίτητη πηγή ζωής.
Τον Οκτώβριο ο καρπός φτάνει το φυσικό του μέγεθος. Πριν ωριμάσει είναι πράσινος, κατόπιν γίνεται βιολετί προς το σκούρο μοβ και ύστερα μαύρος. Το χρώμα εμφανίζεται πρώτα στην επιδερμίδα του καρπού και κατόπιν προχωρεί προς το εσωτερικό του. Όσο περνάει ο καιρός, τόσο χοντραίνει ο καρπός και εμπλουτίζεται σε λάδι. Στην ωρίμανση η περιεκτικότητα σε λάδι φτάνει το 15-35%. Γύρω στχς 25 Νοεμβρίου, με τα πρώτα δυνατά κρύα, αρχίζει η συγκομιδή.
Ο ελαιόκαρπος των Μεσογειακών χωρών ποικίλλει ως προς το μέγεθος, το βάρος και το χρώμα. Μπορεί να φτάσει σε μήκος μέχρι και 3,5 εκατοστά και βάρος 20 γραμμάρια.
Ανάλογα με το βάρος του ο καρπός κατατάσσεται σε τρεις κατηγορίες. Ιε κάθε κατηγορία αντιστοιχούν πολλές ποικιλίες. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικές ελληνικές:Μικρόκαρπες(βάρος καρπού 2 γρ.)Ασπρολιά, Θιακιά, Κορονιά, Κορφολιά, Κουτσουρελιά, Λιανολιά, Ματολιά,Σμερτολιά, Τραγολιά, Τσουνάτη. Μεσόκαρπες( βάρος 2-5 γρ.)Αδραμυτινή, Γαλατσάνικη, Δαφνολιά, Θρουμπολιά, Κοθρέικη, Λευκολιά, Μουρολιά, Μεγάρων, Πετρολιά, Πικρολιά. Αδρόκαρπες( βάρος άνω των 5 γρ.)Αετονυχολιά, Αμφίσσης, Αρβανιτολιά, Βασιλικάδα, Βολιώτικη, Καλαμών, Καρυδολιά, Μηλολιά, Στρογγυλολιά, Ψαρολιά
Παλιά έλεγαν ότι χρειάζεται ο κόπος τριών γενεών για να επωφεληθούν οι άνθρωποι από την προσφορά του ελαιόδεντρου: ο παππούς φυτεύει, ο πατέρας κλαδεύει και ο γιος μαζεύει τον καρπό. Σήμερα, η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος κατάφεραν να είναι παραγωγικό το δέντρο από την ηλικία των πέντε χρόνων.
Η ελιά έχει το εξής παράξενο: δεν παράγει παρά μια χρονιά στις δυο πλήρη ελαιοσοδειά. Όπου, όμως, η ελαιοσυλλογή γίνεται εγκαίρως -μέχρι τέλη Δεκεμβρίου - το δέντρο απελευθερώνεται και παράγει και την επόμενη χρονιά. Βέβαια, η παραγωγή είναι μειωμένη.
Κύριο χαρακτηριστικό του δέντρου είναι η μακροζωία. Η ανθεκτικότητά του εγγίζει τα όρια του μύθου. Υπάρχουν ελιές πολλών αιώνων και, αν πιστέψουμε στις παραδόσεις, χιλιετηρίδων. Και γιατί να μη τις πιστέψουμε; Η ελιά έχει τη δύναμη να αναγεννιέται από την τέφρα της. Από το σπάραγμα ενός κορμού, φαινομενικά νεκρού, ξεπετιούνται βλαστάρια, που θα δώσουν ένα καινούριο δέντρο. Σε αυτό οφείλει άλλωστε τη φήμη, ότι είναι ένα δέντρο αθάνατο. Στη χώρα μας, το απομεινάρι του ελαιώνα που μέχρι πρότινος θύμιζε τις παλιές του δόξες στην Ιερά Οδό, καθώς και οι αιωνόβιες ελιές της κοιλάδας του Πλείστου επιβεβαιώνουν τη φήμη. Στην Algavre της Πορτογαλλίας, στην πόλη Tavira τιμάται το μοναδικό δέντρο Pedras del Rei για το οποίο έχουν υπολογίσει - με το σύστημα χρονολόγησης "άνθρακας 14" -δύο χιλιάδες χρόνια ύπαρξης. Ο κολοσσιαίος κορμός αυτής της ελιάς, σε αντίθεση με τα αιωνόβια δέντρα που διαχωρίζονται σε επί μέρους εκβλαστήσεις, έχει παραμείνει ένας και μοναδικός δίνοντας την παράξενη εντύπωση της συστροφής περί τον εαυτό του. Στο Ισραήλ σώζονται οκτώ ελιές που είδαν τον Χριστό τη νύχτα της σύλληψης του!
Η ελιά πολλαπλασιάζεται πολύ εύκολα με φυτώρια, κατα-βολάδες, μοσχεύματα.
Φύεται σε όλα τα εδάφη μέχρι ύψους 800 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Η εκλογή του τόπου φύτευσης έχει μεγάλη σημασία. Γιατί το φως είναι απαραίτητο και πρέπει να επιλέγονται πλαγιές που είναι ηλιόλουστες το χειμώνα. Το ιδανικό υψόμετρο είναι 300 μέτρα. Ωστόσο, στη Μεσόγειο οι ελιές ευδοκιμούν ακόμη και στα 1000 μέτρα, φτάνει να είναι κατάλληλα προστατευμένες από τον αέρα και το ψύχος.
Εάν η ελιά είναι λιγότερο απαιτητική από τα άλλα δέντρα το οφείλει στο ισχυρό σύστημα των ριζών της, που της επιτρέπει να αναζητά στα πιο βαθιά στρώματα του εδάφους τα θρεπτικά συστατικά, που χρειάζεται.
Για ν' αντισταθεί στην ξηρασία, για να αντιμετωπίσει τους κρύους και ζεστούς αέρηδες, για ν' αντέξει τα κυνικά καύματα η ελιά χρησιμοποιεί με φειδώ κάθε σταγόνα νερού, που ανακαλύπτουν οι ρίζες της. Απορροφά, επίσης, την υγρασία της νύχτας, γιατί έχει επιφανειακές ρίζες, που πίνουν τη δροσιά.
Στις άγονες περιοχές οι ρίζες της βυθίζονται μέχρι 6 μέτρα σε αναζήτηση νερού, δημιουργώντας ένα λεπτό δίκτυο που περιβάλλει το δέντρο και είναι δυο - τρεις φορές μεγαλύτερο σε έκταση από τη σκιά του φυλλώματος το μεσημέρι.
Για ν' αποδώσει περισσότερο καρπό έχει ανάγκη από συστηματική περιποίηση. Η άρδευση, η άροση και η λίπανση αποτελούν κύριο μέλημα του ελαιοπαραγωγού.
Κατά την περίοδο του θέρους, όπου το νερό είναι λίγο, τα νεόφυτα έχουν ανάγκη από πότισμα.
Το όργωμα ευνοεί την ανάπτυξη μικροοργανισμών, βακτηρίων και μικροσκοπικών μανιταριών, τα οποία βοηθούν στη σήψη των φύλλων και των άλλων ζωικών υπολειμμάτων, που αποτελούν το καλύτερο λίπασμα για το δέντρο.
Ωστόσο, η προσφυγή σε χημικά λιπάσματα είναι απαραίτητη. Τουλάχιστον μια φορά το χρόνο ο ελαιοπαραγωγός πρέπει να λιπαίνει το δέντρο με φωσφόρο, άζωτο, μαγνήσιο, ποτάσιο και άλλα συστατικά σύμφωνα με τις οδηγίες των γεωπόνων. Η χημική αυτή λίπανση ευνοεί την πλούσια παραγωγή.
Ο κορμός της νεαρής ελιάς είναι λείος, πρασινόγκριζος, ευθύς και κυλινδρικός. Καθώς αναπτύσσεται γίνεται οζώδης και κοίλος με χρώμα που κυμαίνεται από σταχτί έως γκριζό-μαυρο. Ο φλοιός είναι ευαίσθητος και καταγράφει κάθε εξωτερικό βιασμό στην παλίμψηστη επιδερμίδα του.
Η σιλουέτα της ελιάς διαμορφώνεται και η παραγωγικότη-τά της αυξάνει σταθερά μέχρι τα 35 χρόνια. Η διάμετρος του βλαστού της φτάνει τότε τα 50 εκατοστά, περίπου. Από τα 35 έως τα 150 εγγίζει την πλήρη της ωριμότητα και παράγει κατά τρόπο σταθερό. Κατόπιν εισέρχεται σιγά - σιγά στην περίοδο της γήρανσης. Σε αυτές τις σεβάσμιες ηλικίες ο κορμός, μερικές φορές, είναι τόσο κούφιος, που πρέπει να γεμίσει με πέτρες και χώμα, για να μπορεί ν' ανθίσταται στον άνεμο. Σκεβρωμένος και στρεβλός δίνει την εντύπωση της εγκατάλειψης και της πικρίας για τη σκληρή και άδικη τύχη του.
Ωστόσο, η ελιά έχει καταφέρει να κρατήσει το μυστικό της μακροβιότητας, τη δύναμη που τη βοηθάει ν' ανθίσταται στην εγκατάλειψη, στην αφροντισιά, στους κινδύνους του κρύου, του αέρα και της λησμονιάς. Μέσα στα βουητά και στα σφυρίγματα του ανέμου επιβιώνει κατατσακισμένη και πληγωμένη. Αλλά πάντα χρήσιμη.
Οι Ρωμαίοι συνιστούσαν το κλάδεμα κάθε οκτώ χρόνια. Η τακτική αυτή άλλαξε με το πέρασμα των αιώνων. Άλλοτε κλάδευαν τις ελιές φθινόπωρο ή χειμώνα.
Σήμερα, το κλάδεμα γίνεται σπς αρχές της άνοιξης σχεδόν κάθε δυο χρόνια και υπακούει στα προστάγματα της παραγωγής.
Πρώτα δίνεται στο νεαρό δέντρο ένα συγκεκριμένο σχήμα, το οποίο ποικίλλει ανάλογα με τις χώρες και τις κλιματολογικές συνθήκες, που επικρατούν σε αυτές. Κύριο μέλημα είναι η πλούσια και εύκολη συγκομιδή. Γι αυτό οι κλάδοι δεν αφήνονται ν' αναπτυχθούν υπέρμετρα. Άλλωστε, το δέντρο κουράζεται και δεν αποδίδει.
Καθαρίζεται, κυρίως, από τα ξερά ή ατροφικά κλαδιά, ώστε να μη γίνεται σπατάλη των χυμών του και να μην εμποδίζονται οι ακτίνες του ήλιου να φτάνουν μέχρι τον καρπό.
Για να ξαναζωντανέψει ένα κουρασμένο δέντρο πολλές φορές κόβεται πολύ χαμηλά, σχεδόν ένα - δύο μέτρα πάνω από τη ρίζα. Μια ακλάδευτη ελιά μπορεί να φτάσει τα είκοσι μέτρα.
Η ήμερη ελιά έχει χάσει την αντίσταση της άγριας. Είναι θύμα διακοσίων πενήντα παρασίτων που λυμαίνονται το δέντρο και τον καρπό του.
Κύριος εχθρός του ελαιόκαρπου είναι ο δάκος. Οι ελαιοπαραγωγοί έχουν αναδυθεί σε συνεχή σκληρό αγώνα με ψε-κάσματα κατά του δάκου και των άλλων εντόμων και βακτηρίων, τα οποία, δυστυχώς, πλήττουν και ωφέλιμα έντομα. Οι επιστήμονες αναζητούν τρόπους βιολογικής καταστροφής των βλαβερών εντόμων.Ας ελπίσουμε οτι η μέθοδος αυτή δε θα καταστρέψει τη βιολογική ισορροπία.
Η ελιά έχει το εξής παράξενο: δεν παράγει παρά μια χρονιά στις δυο πλήρη ελαιοσοδειά. Όπου, όμως, η ελαιοσυλλογή γίνεται εγκαίρως -μέχρι τέλη Δεκεμβρίου - το δέντρο απελευθερώνεται και παράγει και την επόμενη χρονιά. Βέβαια, η παραγωγή είναι μειωμένη.
Κύριο χαρακτηριστικό του δέντρου είναι η μακροζωία. Η ανθεκτικότητά του εγγίζει τα όρια του μύθου. Υπάρχουν ελιές πολλών αιώνων και, αν πιστέψουμε στις παραδόσεις, χιλιετηρίδων. Και γιατί να μη τις πιστέψουμε; Η ελιά έχει τη δύναμη να αναγεννιέται από την τέφρα της. Από το σπάραγμα ενός κορμού, φαινομενικά νεκρού, ξεπετιούνται βλαστάρια, που θα δώσουν ένα καινούριο δέντρο. Σε αυτό οφείλει άλλωστε τη φήμη, ότι είναι ένα δέντρο αθάνατο. Στη χώρα μας, το απομεινάρι του ελαιώνα που μέχρι πρότινος θύμιζε τις παλιές του δόξες στην Ιερά Οδό, καθώς και οι αιωνόβιες ελιές της κοιλάδας του Πλείστου επιβεβαιώνουν τη φήμη. Στην Algavre της Πορτογαλλίας, στην πόλη Tavira τιμάται το μοναδικό δέντρο Pedras del Rei για το οποίο έχουν υπολογίσει - με το σύστημα χρονολόγησης "άνθρακας 14" -δύο χιλιάδες χρόνια ύπαρξης. Ο κολοσσιαίος κορμός αυτής της ελιάς, σε αντίθεση με τα αιωνόβια δέντρα που διαχωρίζονται σε επί μέρους εκβλαστήσεις, έχει παραμείνει ένας και μοναδικός δίνοντας την παράξενη εντύπωση της συστροφής περί τον εαυτό του. Στο Ισραήλ σώζονται οκτώ ελιές που είδαν τον Χριστό τη νύχτα της σύλληψης του!
Η ελιά πολλαπλασιάζεται πολύ εύκολα με φυτώρια, κατα-βολάδες, μοσχεύματα.
Φύεται σε όλα τα εδάφη μέχρι ύψους 800 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Η εκλογή του τόπου φύτευσης έχει μεγάλη σημασία. Γιατί το φως είναι απαραίτητο και πρέπει να επιλέγονται πλαγιές που είναι ηλιόλουστες το χειμώνα. Το ιδανικό υψόμετρο είναι 300 μέτρα. Ωστόσο, στη Μεσόγειο οι ελιές ευδοκιμούν ακόμη και στα 1000 μέτρα, φτάνει να είναι κατάλληλα προστατευμένες από τον αέρα και το ψύχος.
Εάν η ελιά είναι λιγότερο απαιτητική από τα άλλα δέντρα το οφείλει στο ισχυρό σύστημα των ριζών της, που της επιτρέπει να αναζητά στα πιο βαθιά στρώματα του εδάφους τα θρεπτικά συστατικά, που χρειάζεται.
Για ν' αντισταθεί στην ξηρασία, για να αντιμετωπίσει τους κρύους και ζεστούς αέρηδες, για ν' αντέξει τα κυνικά καύματα η ελιά χρησιμοποιεί με φειδώ κάθε σταγόνα νερού, που ανακαλύπτουν οι ρίζες της. Απορροφά, επίσης, την υγρασία της νύχτας, γιατί έχει επιφανειακές ρίζες, που πίνουν τη δροσιά.
Στις άγονες περιοχές οι ρίζες της βυθίζονται μέχρι 6 μέτρα σε αναζήτηση νερού, δημιουργώντας ένα λεπτό δίκτυο που περιβάλλει το δέντρο και είναι δυο - τρεις φορές μεγαλύτερο σε έκταση από τη σκιά του φυλλώματος το μεσημέρι.
Για ν' αποδώσει περισσότερο καρπό έχει ανάγκη από συστηματική περιποίηση. Η άρδευση, η άροση και η λίπανση αποτελούν κύριο μέλημα του ελαιοπαραγωγού.
Κατά την περίοδο του θέρους, όπου το νερό είναι λίγο, τα νεόφυτα έχουν ανάγκη από πότισμα.
Το όργωμα ευνοεί την ανάπτυξη μικροοργανισμών, βακτηρίων και μικροσκοπικών μανιταριών, τα οποία βοηθούν στη σήψη των φύλλων και των άλλων ζωικών υπολειμμάτων, που αποτελούν το καλύτερο λίπασμα για το δέντρο.
Ωστόσο, η προσφυγή σε χημικά λιπάσματα είναι απαραίτητη. Τουλάχιστον μια φορά το χρόνο ο ελαιοπαραγωγός πρέπει να λιπαίνει το δέντρο με φωσφόρο, άζωτο, μαγνήσιο, ποτάσιο και άλλα συστατικά σύμφωνα με τις οδηγίες των γεωπόνων. Η χημική αυτή λίπανση ευνοεί την πλούσια παραγωγή.
Ο κορμός της νεαρής ελιάς είναι λείος, πρασινόγκριζος, ευθύς και κυλινδρικός. Καθώς αναπτύσσεται γίνεται οζώδης και κοίλος με χρώμα που κυμαίνεται από σταχτί έως γκριζό-μαυρο. Ο φλοιός είναι ευαίσθητος και καταγράφει κάθε εξωτερικό βιασμό στην παλίμψηστη επιδερμίδα του.
Η σιλουέτα της ελιάς διαμορφώνεται και η παραγωγικότη-τά της αυξάνει σταθερά μέχρι τα 35 χρόνια. Η διάμετρος του βλαστού της φτάνει τότε τα 50 εκατοστά, περίπου. Από τα 35 έως τα 150 εγγίζει την πλήρη της ωριμότητα και παράγει κατά τρόπο σταθερό. Κατόπιν εισέρχεται σιγά - σιγά στην περίοδο της γήρανσης. Σε αυτές τις σεβάσμιες ηλικίες ο κορμός, μερικές φορές, είναι τόσο κούφιος, που πρέπει να γεμίσει με πέτρες και χώμα, για να μπορεί ν' ανθίσταται στον άνεμο. Σκεβρωμένος και στρεβλός δίνει την εντύπωση της εγκατάλειψης και της πικρίας για τη σκληρή και άδικη τύχη του.
Ωστόσο, η ελιά έχει καταφέρει να κρατήσει το μυστικό της μακροβιότητας, τη δύναμη που τη βοηθάει ν' ανθίσταται στην εγκατάλειψη, στην αφροντισιά, στους κινδύνους του κρύου, του αέρα και της λησμονιάς. Μέσα στα βουητά και στα σφυρίγματα του ανέμου επιβιώνει κατατσακισμένη και πληγωμένη. Αλλά πάντα χρήσιμη.
Οι Ρωμαίοι συνιστούσαν το κλάδεμα κάθε οκτώ χρόνια. Η τακτική αυτή άλλαξε με το πέρασμα των αιώνων. Άλλοτε κλάδευαν τις ελιές φθινόπωρο ή χειμώνα.
Σήμερα, το κλάδεμα γίνεται σπς αρχές της άνοιξης σχεδόν κάθε δυο χρόνια και υπακούει στα προστάγματα της παραγωγής.
Πρώτα δίνεται στο νεαρό δέντρο ένα συγκεκριμένο σχήμα, το οποίο ποικίλλει ανάλογα με τις χώρες και τις κλιματολογικές συνθήκες, που επικρατούν σε αυτές. Κύριο μέλημα είναι η πλούσια και εύκολη συγκομιδή. Γι αυτό οι κλάδοι δεν αφήνονται ν' αναπτυχθούν υπέρμετρα. Άλλωστε, το δέντρο κουράζεται και δεν αποδίδει.
Καθαρίζεται, κυρίως, από τα ξερά ή ατροφικά κλαδιά, ώστε να μη γίνεται σπατάλη των χυμών του και να μην εμποδίζονται οι ακτίνες του ήλιου να φτάνουν μέχρι τον καρπό.
Για να ξαναζωντανέψει ένα κουρασμένο δέντρο πολλές φορές κόβεται πολύ χαμηλά, σχεδόν ένα - δύο μέτρα πάνω από τη ρίζα. Μια ακλάδευτη ελιά μπορεί να φτάσει τα είκοσι μέτρα.
Η ήμερη ελιά έχει χάσει την αντίσταση της άγριας. Είναι θύμα διακοσίων πενήντα παρασίτων που λυμαίνονται το δέντρο και τον καρπό του.
Κύριος εχθρός του ελαιόκαρπου είναι ο δάκος. Οι ελαιοπαραγωγοί έχουν αναδυθεί σε συνεχή σκληρό αγώνα με ψε-κάσματα κατά του δάκου και των άλλων εντόμων και βακτηρίων, τα οποία, δυστυχώς, πλήττουν και ωφέλιμα έντομα. Οι επιστήμονες αναζητούν τρόπους βιολογικής καταστροφής των βλαβερών εντόμων.Ας ελπίσουμε οτι η μέθοδος αυτή δε θα καταστρέψει τη βιολογική ισορροπία.
Η ΕΛΙΑ ΑΙΩΝΙΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗΣ
Η ελιά, το θεϊκό δέντρο, ο ζωντανός ύμνος της δημιουργίας, κλείνει μέσα της την ιστορία των λαών που την αγάπησαν.
Όλοι οι πολιτισμοί της Μεσογείου τη διεκδικούν. Γιατί είναι η ίδια η ζωή, το αιώνιο δέντρο που μας υπενθυμίζει την κιβωτό του Νώε, τη σοφία της Αθηνάς, τον κήπο της Γεθσημανή.
Το πράσινο κλαδί, που έφερε το περιστέρι στο Νώε δεν θα μπορούσε να είναι παρά κλαδί ελιάς, εχέγγυο ειρήνης, σημάδι της αφύπνισης της γης, πρώτο δώρο της γονιμότητάς της.
«Και άνέστρεψεν προς αύτον η περιστερά το προς έσπέραν και ειχε φύλλον έλαίας κάρφος έν τω στόματι αυτής, και εγνω Νώε δτι κεκόπακε τδ ύδωρ άπο της γης...». (Γένεση, Η, ί ί)
Κατά το βράδυ επέστρεψε το περιστέρι κρατώντας στο στόμα του φύλλο ελιάς, και κατάλαβε ο Νώε, ότι σταμάτησε ο κατακλυσμός.
Από τότε η ελιά αποτέλεσε το σύμβολο της ειρήνης και της συμφιλίωσης του ανθρώπου με το Θεό, του ανθρώπου με τον άνθρωπο.
Με αυτό το πνεύμα απεικονίζονται οι κλώνοι της στη σημαία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Στη σημαία της Κυπριακής Δημοκρατίας δύο κλαδιά ελιάς σε άσπρο φόντο αγκαλιάζουν το φωτεινό σώμα του νησιού.
Με κλαδί ελιάς στο χέρι οι νικημένοι έρχονταν να ζητήσουν ειρήνη και οι γυναίκες ρίχνονταν στο μέσο των αντιπάλων να τους χωρίσουν.Η Ιοκάστη μεγαλοπρεπής μέσα στη θλίψη της και με την αξιοπρέπεια της γυναίκας, που έχει αρθεί υπεράνω της δυστυχίας της μπήκε στη μέση του στρατού των Αργείων παρακαλώντας τον Πολυνείκη να συμφιλιωθεί με τον αδελφό του. Μια μαύρη ταινία ήταν τότε κρεμασμένη στο κλαδί της ελιάς, που κρατούσε.
Ο Διομήδης, όταν συναντιέται με τον Αινεία, κρατεί στα χέρια του κλαδί ελιάς, για να διασκεδάσει το φόβο που προκαλούσε στους Τρώες η παρουσία του.
Με κλωνάρι ελιάς στα χέρια πήγαν οι πρέσβεις της Μασσαλίας να συναντήσουν τον Καίσαρα.
Και οι αναφορές συνεχίζονται...
Η ελληνική μυθολογία θέλει ακόμη την ελιά να συμβολίζει την ειρήνη και πέραν του τάφου. Ο Αμφιάραος, όταν κατέβηκε τις ζοφερές όχθες της Στύγας κρατούσε στο χέρι κλαδί ελιάς, μαραμένο, όμως, γιατί είχε υποστεί κι αυτό τη φθορά του θανάτου.
Σε όλους τους μεσογειακούς λαούς συναντάμε την ελιά ως σύμβολο της ειρήνης και της φιλικής διάθεσης.
Στη Βίβλο, στο Κοράνιο, στα αρχαία κείμενα είναι το πιο ιερό, το πιο σεβαστό, το πιο λατρευτό δέντρο.
Η ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΙΚΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΛΗΣΗΣ
Παιδιά μου, νέα γενιά του παλιού Κάδμου, γιατί κάθεστε εδώ με τέτοιο τρόπο κρατώντας οτα χέρια ικετευτικά κλαδιά; Σοφοκλή, Οιδίπους Τύραννος 1-3
Έτσι αρχίζει η τραγικότερη των τραγωδιών. Μια ομάδα νέων της Θήβας κάθεται έξω από τα ανάκτορα του Οιδίποδα κρατώντας στα χέρια "ικτηρίους κλάδους", θαλερά κλαδιά ελιάς στεφανωμένα με μαλλί, ένδειξη επείγουσας ικετευτικής αποστολής. «
Η ικετηρία ράβδος ή απλά ικετηρία ήταν το κλαδί ελιάς, που βρισκόταν πάντα στο χέρι αυτού που ζητούσε ικεσία και εκλιπαρούσε τον οίκτο και την κατανόηση των συνανθρώπων του, συνήθως για παραπτώματα βαρύτατα, όπως της ανθρωποκτονίας. Ο ικέτης που εναπέθετε την ικετηρία στο βωμό ναού ή στην εστία σπιτιού εθεωρείτο πρόσωπο απαραβίαστο, ιερό, προστατευόμενο από το Δία.
Στη δυνατή και αποτρόπαιη εικόνα, που μας παραθέτει ο Αισχύλος οι τρεις πρώτοι αιμοσταγείς στίχοι ισορροπούν και γλυκαίνουν από τον "υψιγέννητον κλάδον" της ελιάς, που κρατεΙ στο χέρι του ο μητροκτόνος ικέτης Ορέστης.
Βλέπω καθισμένο στον ομφαλό (λέει η Πυθία) άντρα μιασμένο, βλεδυρό
που στάζουν αίμα τα χέρια του και το ξίφος που αχνίζει ακόμα να κρατά ψηλόκορμο κλαδί ελιάς. Αισχύλου Ευμενίδες (40-43)
ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΛΟΥΤΟΥ
Στην Παλαιά Διαθήκη η παρουΣία της ελιάς συνδέεται με την έννοια της θεϊκής ευλογίας, της ευημερίας και της αφθονίας.
Να πώς περιγράφει ο Μωυσής |τη γη Χαναάν, τη γη της Επαγγελίας, που ο Θεός είχε υποσχεθεί στον εκλεκτό λαό του:
Ο δε Κύριος ο Θεός σου θα σε οδηγήσει σε γή εύφορη και πλούσια ... στη γη του σταριού και του κριθαριού, με αμπέλια, συκιές και άφθονα νερά, στη γη της ελιάς και του μελιού.
Και ο Μωυσής ευλογώντας τους υιούς Ισραήλ πριν το θάνατο του είπε
Να είναι ευλογημένος ο Ασήρ ανάμεσα στους υιούς, να ξεχωρίζει ανάμεσα στους αδελφούς του και να είναι βουτηγμένο το πόδι του στο λάδι. Δευτερονόμιο 33,24)
Στον περίφημο για το κάλλος του ναό του Σολομώντα, στα Ιεροσόλυμα, ανάμεσα στα πολύτιμα υλικά, που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του, ήταν και το ξύλο της άγριας ελιάς για τις πόρτες πάνω στις οποίες προβάλλονταν ανάγλυφα Χερουβείμ (I, Βασιλειών, VI, 31,32,33).
Στον 127ο Ψαλμό περιγράφεται η εικόνα του ευδαίμονος ανθρώπου που έχει φόβο Θεού, μέσω δυο δυνατών παρομοιώσεων:
Ευτυχισμένοι όσοι φοβούνται το Θεό, όσοι βαδίζουν στο δρόμο του. Η γυναίκα σου σαν καρποφόρο αμπέλι μέσα στο σπίτι σου. Οι γιοί σου σα νεαρά λιόδεντρα - "νεόφυτα ελαιών" - γύρω από το τραπέζι σου."
Η ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΘΡΙΑΜΒΟΥ ΤΗΣ ΖΩΗΣ
Το 480 π.Χ. ο Περσικός στρατός με επικεφαλής τον Ξέρξη κυριεύει την Αθήνα, σκοτώνει τους λίγους κατοίκους που παρερμήνευσαν τον χρησμό για τα ξύλινα τείχη και παραδίδει την πόλη στη φωτιά. Οι Αθηναίοι, όταν γύρισαν νικητές από τη Σαλαμίνα, δεν αντίκρισαν παρά ερείπια και στάχτες. Κι όμως, πάνω στην Ακρόπολη, μέσα σε μια νύχτα, η ιερή ελιά βλάστησε, τρανή απόδειξη του θριάμβου της ζωής και της πίστης, ότι ο λαός, μέσα στην ορμή του πνεύματος και της νιότης του, θα ξαναχτίσει την πόλη.
Από τότε η ελιά εκφράζει τη γονιμοποιό δύναμη της γης και θεωρείται δέντρο αέναο και αειθαλές.
Στην αρχαιότητα, κατά τις γιορτές των Θαργηλίων και Πυανεψίων, "παις αμφιθαλής" - από πρώτο γάμο που ζούσαν κι οι δυο γονείς του - περιέφερε την "Ειρεσιώνη", την οποία αφιέρωναν οι Αθηναίοι στην Πολιάδα Αθηνά.
Ήταν δε η "ειρεσιώνη" κλαδί ελιάς, προερχόμενο από τη "μορία ελαία" στεφανωμένο με μαλλί, πάνω στο οποίο κρεμούσαν μικρά φιαλίδια με μέλι, κρασί και λάδι, πίττες, διάφορα γλυκίσματα και τους καρπούς της εποχής. Ο Πλούταρχος μας πληροφορεί, ότι
τις ειρεσιώνες περιέφεραν κατά τις γιορτές της συγκομιδής των καρπών, στολισμένες με τα πρώτα προϊόντα της γης και τραγουδούσαν:
Ειρεσιώνη, φέρε σύκα, φέρε πλούσια ψωμιά, μέλι στο κύπελο και λάδι για να αλειφόμαστε και ένα ποτήρι με καλό κρασί ...
Όλοι οι πολιτισμοί της Μεσογείου τη διεκδικούν. Γιατί είναι η ίδια η ζωή, το αιώνιο δέντρο που μας υπενθυμίζει την κιβωτό του Νώε, τη σοφία της Αθηνάς, τον κήπο της Γεθσημανή.
Το πράσινο κλαδί, που έφερε το περιστέρι στο Νώε δεν θα μπορούσε να είναι παρά κλαδί ελιάς, εχέγγυο ειρήνης, σημάδι της αφύπνισης της γης, πρώτο δώρο της γονιμότητάς της.
«Και άνέστρεψεν προς αύτον η περιστερά το προς έσπέραν και ειχε φύλλον έλαίας κάρφος έν τω στόματι αυτής, και εγνω Νώε δτι κεκόπακε τδ ύδωρ άπο της γης...». (Γένεση, Η, ί ί)
Κατά το βράδυ επέστρεψε το περιστέρι κρατώντας στο στόμα του φύλλο ελιάς, και κατάλαβε ο Νώε, ότι σταμάτησε ο κατακλυσμός.
Από τότε η ελιά αποτέλεσε το σύμβολο της ειρήνης και της συμφιλίωσης του ανθρώπου με το Θεό, του ανθρώπου με τον άνθρωπο.
Με αυτό το πνεύμα απεικονίζονται οι κλώνοι της στη σημαία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Στη σημαία της Κυπριακής Δημοκρατίας δύο κλαδιά ελιάς σε άσπρο φόντο αγκαλιάζουν το φωτεινό σώμα του νησιού.
Με κλαδί ελιάς στο χέρι οι νικημένοι έρχονταν να ζητήσουν ειρήνη και οι γυναίκες ρίχνονταν στο μέσο των αντιπάλων να τους χωρίσουν.Η Ιοκάστη μεγαλοπρεπής μέσα στη θλίψη της και με την αξιοπρέπεια της γυναίκας, που έχει αρθεί υπεράνω της δυστυχίας της μπήκε στη μέση του στρατού των Αργείων παρακαλώντας τον Πολυνείκη να συμφιλιωθεί με τον αδελφό του. Μια μαύρη ταινία ήταν τότε κρεμασμένη στο κλαδί της ελιάς, που κρατούσε.
Ο Διομήδης, όταν συναντιέται με τον Αινεία, κρατεί στα χέρια του κλαδί ελιάς, για να διασκεδάσει το φόβο που προκαλούσε στους Τρώες η παρουσία του.
Με κλωνάρι ελιάς στα χέρια πήγαν οι πρέσβεις της Μασσαλίας να συναντήσουν τον Καίσαρα.
Και οι αναφορές συνεχίζονται...
Η ελληνική μυθολογία θέλει ακόμη την ελιά να συμβολίζει την ειρήνη και πέραν του τάφου. Ο Αμφιάραος, όταν κατέβηκε τις ζοφερές όχθες της Στύγας κρατούσε στο χέρι κλαδί ελιάς, μαραμένο, όμως, γιατί είχε υποστεί κι αυτό τη φθορά του θανάτου.
Σε όλους τους μεσογειακούς λαούς συναντάμε την ελιά ως σύμβολο της ειρήνης και της φιλικής διάθεσης.
Στη Βίβλο, στο Κοράνιο, στα αρχαία κείμενα είναι το πιο ιερό, το πιο σεβαστό, το πιο λατρευτό δέντρο.
Η ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΙΚΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΛΗΣΗΣ
Παιδιά μου, νέα γενιά του παλιού Κάδμου, γιατί κάθεστε εδώ με τέτοιο τρόπο κρατώντας οτα χέρια ικετευτικά κλαδιά; Σοφοκλή, Οιδίπους Τύραννος 1-3
Έτσι αρχίζει η τραγικότερη των τραγωδιών. Μια ομάδα νέων της Θήβας κάθεται έξω από τα ανάκτορα του Οιδίποδα κρατώντας στα χέρια "ικτηρίους κλάδους", θαλερά κλαδιά ελιάς στεφανωμένα με μαλλί, ένδειξη επείγουσας ικετευτικής αποστολής. «
Η ικετηρία ράβδος ή απλά ικετηρία ήταν το κλαδί ελιάς, που βρισκόταν πάντα στο χέρι αυτού που ζητούσε ικεσία και εκλιπαρούσε τον οίκτο και την κατανόηση των συνανθρώπων του, συνήθως για παραπτώματα βαρύτατα, όπως της ανθρωποκτονίας. Ο ικέτης που εναπέθετε την ικετηρία στο βωμό ναού ή στην εστία σπιτιού εθεωρείτο πρόσωπο απαραβίαστο, ιερό, προστατευόμενο από το Δία.
Στη δυνατή και αποτρόπαιη εικόνα, που μας παραθέτει ο Αισχύλος οι τρεις πρώτοι αιμοσταγείς στίχοι ισορροπούν και γλυκαίνουν από τον "υψιγέννητον κλάδον" της ελιάς, που κρατεΙ στο χέρι του ο μητροκτόνος ικέτης Ορέστης.
Βλέπω καθισμένο στον ομφαλό (λέει η Πυθία) άντρα μιασμένο, βλεδυρό
που στάζουν αίμα τα χέρια του και το ξίφος που αχνίζει ακόμα να κρατά ψηλόκορμο κλαδί ελιάς. Αισχύλου Ευμενίδες (40-43)
ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΛΟΥΤΟΥ
Στην Παλαιά Διαθήκη η παρουΣία της ελιάς συνδέεται με την έννοια της θεϊκής ευλογίας, της ευημερίας και της αφθονίας.
Να πώς περιγράφει ο Μωυσής |τη γη Χαναάν, τη γη της Επαγγελίας, που ο Θεός είχε υποσχεθεί στον εκλεκτό λαό του:
Ο δε Κύριος ο Θεός σου θα σε οδηγήσει σε γή εύφορη και πλούσια ... στη γη του σταριού και του κριθαριού, με αμπέλια, συκιές και άφθονα νερά, στη γη της ελιάς και του μελιού.
Και ο Μωυσής ευλογώντας τους υιούς Ισραήλ πριν το θάνατο του είπε
Να είναι ευλογημένος ο Ασήρ ανάμεσα στους υιούς, να ξεχωρίζει ανάμεσα στους αδελφούς του και να είναι βουτηγμένο το πόδι του στο λάδι. Δευτερονόμιο 33,24)
Στον περίφημο για το κάλλος του ναό του Σολομώντα, στα Ιεροσόλυμα, ανάμεσα στα πολύτιμα υλικά, που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του, ήταν και το ξύλο της άγριας ελιάς για τις πόρτες πάνω στις οποίες προβάλλονταν ανάγλυφα Χερουβείμ (I, Βασιλειών, VI, 31,32,33).
Στον 127ο Ψαλμό περιγράφεται η εικόνα του ευδαίμονος ανθρώπου που έχει φόβο Θεού, μέσω δυο δυνατών παρομοιώσεων:
Ευτυχισμένοι όσοι φοβούνται το Θεό, όσοι βαδίζουν στο δρόμο του. Η γυναίκα σου σαν καρποφόρο αμπέλι μέσα στο σπίτι σου. Οι γιοί σου σα νεαρά λιόδεντρα - "νεόφυτα ελαιών" - γύρω από το τραπέζι σου."
Η ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΘΡΙΑΜΒΟΥ ΤΗΣ ΖΩΗΣ
Το 480 π.Χ. ο Περσικός στρατός με επικεφαλής τον Ξέρξη κυριεύει την Αθήνα, σκοτώνει τους λίγους κατοίκους που παρερμήνευσαν τον χρησμό για τα ξύλινα τείχη και παραδίδει την πόλη στη φωτιά. Οι Αθηναίοι, όταν γύρισαν νικητές από τη Σαλαμίνα, δεν αντίκρισαν παρά ερείπια και στάχτες. Κι όμως, πάνω στην Ακρόπολη, μέσα σε μια νύχτα, η ιερή ελιά βλάστησε, τρανή απόδειξη του θριάμβου της ζωής και της πίστης, ότι ο λαός, μέσα στην ορμή του πνεύματος και της νιότης του, θα ξαναχτίσει την πόλη.
Από τότε η ελιά εκφράζει τη γονιμοποιό δύναμη της γης και θεωρείται δέντρο αέναο και αειθαλές.
Στην αρχαιότητα, κατά τις γιορτές των Θαργηλίων και Πυανεψίων, "παις αμφιθαλής" - από πρώτο γάμο που ζούσαν κι οι δυο γονείς του - περιέφερε την "Ειρεσιώνη", την οποία αφιέρωναν οι Αθηναίοι στην Πολιάδα Αθηνά.
Ήταν δε η "ειρεσιώνη" κλαδί ελιάς, προερχόμενο από τη "μορία ελαία" στεφανωμένο με μαλλί, πάνω στο οποίο κρεμούσαν μικρά φιαλίδια με μέλι, κρασί και λάδι, πίττες, διάφορα γλυκίσματα και τους καρπούς της εποχής. Ο Πλούταρχος μας πληροφορεί, ότι
τις ειρεσιώνες περιέφεραν κατά τις γιορτές της συγκομιδής των καρπών, στολισμένες με τα πρώτα προϊόντα της γης και τραγουδούσαν:
Ειρεσιώνη, φέρε σύκα, φέρε πλούσια ψωμιά, μέλι στο κύπελο και λάδι για να αλειφόμαστε και ένα ποτήρι με καλό κρασί ...
Στη συνέχεια, τις κρεμούσαν στις πόρτες των σπιτιών μέχρι την επόμενη χρονιά, ως αποτροπαϊκά σύμβολα.
Στην αρχαία Αθήνα, όταν γεννιόταν αγόρι, κρεμούσαν στην πόρτα του σπιτιού ένα στεφάνι ελιάς, οιωνό της γεωργίας για την οποία προοριζόταν. Τους νεκρούς στεφάνωναν, κατά τον Αρτεμίδωρο, με κλαδιά ελιάς, για να δείξουν ότι ήταν οι νικητές της μάχης της ζωής. Έτσι η ελιά ήταν παρούσα στη γέννηση και στο θάνατο, εκεί όπου η ζωή αρχίζει κι εκεί όπου τελειώνει.
ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΕΞΑΓΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΛΠΙΔΑΣ
Η ελιά είναι από μόνη της ιερή και ο ερχόμενος σ' επαφή μαζί της παίρνει κάτι από τη θεϊκή της ιδιότητα.
Ο φημισμένος εξαγνιστής Επιμενίδης ο Κρης, που κλήθηκε για απαλλάξει με τους εξαγνισμούς του την Αθήνα από το ''Κυλώνειον άγος", επιστρέφοντας στην πατρίδα του, αντί άλλου δώρου, ζήτησε από τους Αθηναίους "θαλλόν από της ιεράς ελαίας", νεαρό Βλαστάρι από την ιερή ελιά.
Στην αρχαιότητα αρκούσε η στέψη με τα φύλλα της, για να (επιφέρει τον εξαγνισμό. Ο εισερχόμενος στον ιερό χώρο του Ασκληπιείου προς "εγκοίμησιν" προκειμένου να ιαθεί, έπρεπε να ήταν" αγνής ελαίας έρνεον εστεμμένος" (στεφανωμένος με τρυφερό βλαστάρι αγνής ελιάς).
Από τη μυκηναϊκή εποχή μαρτυρείται η χρήση των κλάδων της ελιάς και ως συνοδευτικών στην πέρα του τάφου ζωή των ανθρώπων.
Σε μερικές περιοχές υπήρχε η συνήθεια να τοποθετούνται οι νεκροί πάνω σε στρώμα από φύλλα ελιάς. Στους ελληνιστικούς χρόνους δεν τοποθετούσαν μόνο τους νεκρούς πάνω σε ελιόφυλλα, αλλά και οι συγγενείς φορούσαν στεφάνια ελιάς ίσιο κεφάλι.
Επιβιώματα αυτού του εθίμου διασώζονταν μέχρι πρότινος στην ελληνική ύπαιθρο, όπου σε μερικά χωριά γέμιζαν τα μαξιλάρια των νεκρών με φύλλα ελιάς. Η πράξη εκτός από τον εξαγνισηκό και αποτρσπαϊκό της χαρακτήρα μπορεί να ουνδεθεί και με λόγους οικονομικούς, κυρίως, για τους φτωχούς αγροτικούς πληθυσμούς.
Με ελαιόλαδο άλειφαν τα σώματα των νεκρών, ύστατη φροντίδα των ζωντανών προς τα αγαπημένα πρόσωπα. Ας θυμηθούμε τις ιδιαίτερες θεϊκές επιδαψιλεύσεις προς τους νεκρούς ήρωες Σαρπηδόνα, Πάτροκλο, Έκτορα.
Στη Βόρειο Αφρική και, κυρίως, στην Αλγερία μια πέτρα ή ένα δέντρο προσδιορίζουν τον τάφο ενός σημαντικού, ενός αγίου ανθρώπου. Κάθε κοιμητήριο έχει το ιερό του δέντρο, "την ελιά του κοιμητηρίου", που αποτελεί τόπο προσκυνήματος. Αναρίθμητες είναι οι ιερές ελιές, που θεωρούνται ως ο προστάτης άγγελος των ανθρώπων και στις οποίες καταφεύγουν και κρεμούν τα τάματά τους τα κορίτσια, για να βρουν γαμπρό, οι παντρεμένες για ν' αποκτήσουν παιδιά, οι άρρωστοι, για να γίνουν καλά. Για όλους η ελιά είναι μια υπόσχεση και μια ελπίδα.
Στην Ορθόδοξη λατρεία και κατά τη νεκρώσιμη ακολουθία μετά τον τελευταίο ασπασμό, ο ιερέας μυρώνει το νεκρό με άγιο Μύρο. Την ώρα της καθόδου στον τάφο χύνοντας λάδι από το καντήλι ψιθυρίζει τον ψαλμικό στίχο:
«Ραντιεις μέ ύσσώπω και καθαρισθήσομαι πλύνεις με και υπέρ χιόνα λευκανθήσομαι...».
Στους ιερωμένους, κατά την ταφή, επιχέεται επί του καλυμμένου προσώπου τους το λάδι ενός καντηλιού.
ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΔΥΝΑΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΧΥΟΣ
Στο ρόπαλο, που με τη βοήθειά του ο Ηρακλής πραγματοποιούσε τους περίφημους άθλους, ήταν από αγριελιά την οποία είχε κόψει κοντά στο Σαρωνικό κόλπο. Ο Παυσανίας αναφέρει πως στην Τροιζήνα του έδειξαν μιαν αγριελιά, η οποία είχε βλαστήσει από το ξερό ρόπαλο του ήρωα. Λέγανε πως μόλις ακούμπησε ο Ηρακλής το ρόπαλό του στο άγαλμα του Ερμή, το ρόπαλο φύτρωσε αμέσως και έβγαλε ρίζες και φύλλα! (Παυσανίας, 2, 31, 10).
Ελίτικο, ελαΐνεον, ήταν το χοντρό και δυνατό ξύλο με το οποίο ο Οδυσσέας τύφλωσε τον Πολύφημο.
Ο Ρωμύλος και ο Ρώμος, οι ιδρυτές της Ρώμης, γεννήθηκαν στη ρίζα μιας ελιάς.
Οι βασιλείς του Ισραήλ που ήταν "ιεροί", έπαιρναν από το λάδι εξουσία, δύναμη και σωφροσύνη, τρία δώρα του Θεού. Αργότερα, οι βασιλείς της Γαλλίας "εχρίοντο ελαίω" κατά τη στέψη τους.
Στα βερβερικά σύμβολα η ελιά εκφράζει δύναμη, εξαιτίας της λαϊκής ετυμολογίας, που θέλει το όνομά της azemmur να προέρχεται από το tazmart = δύναμη. Εκφράζει, όμως, μια δύναμη ήρεμη και ευεργετική, αφού το λάδι αντιπροσωπεύει μια ουσία ζωτική για την ανθρώπινη ύπαρξη.
Στην αρχαία Αθήνα, όταν γεννιόταν αγόρι, κρεμούσαν στην πόρτα του σπιτιού ένα στεφάνι ελιάς, οιωνό της γεωργίας για την οποία προοριζόταν. Τους νεκρούς στεφάνωναν, κατά τον Αρτεμίδωρο, με κλαδιά ελιάς, για να δείξουν ότι ήταν οι νικητές της μάχης της ζωής. Έτσι η ελιά ήταν παρούσα στη γέννηση και στο θάνατο, εκεί όπου η ζωή αρχίζει κι εκεί όπου τελειώνει.
ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΕΞΑΓΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΛΠΙΔΑΣ
Η ελιά είναι από μόνη της ιερή και ο ερχόμενος σ' επαφή μαζί της παίρνει κάτι από τη θεϊκή της ιδιότητα.
Ο φημισμένος εξαγνιστής Επιμενίδης ο Κρης, που κλήθηκε για απαλλάξει με τους εξαγνισμούς του την Αθήνα από το ''Κυλώνειον άγος", επιστρέφοντας στην πατρίδα του, αντί άλλου δώρου, ζήτησε από τους Αθηναίους "θαλλόν από της ιεράς ελαίας", νεαρό Βλαστάρι από την ιερή ελιά.
Στην αρχαιότητα αρκούσε η στέψη με τα φύλλα της, για να (επιφέρει τον εξαγνισμό. Ο εισερχόμενος στον ιερό χώρο του Ασκληπιείου προς "εγκοίμησιν" προκειμένου να ιαθεί, έπρεπε να ήταν" αγνής ελαίας έρνεον εστεμμένος" (στεφανωμένος με τρυφερό βλαστάρι αγνής ελιάς).
Από τη μυκηναϊκή εποχή μαρτυρείται η χρήση των κλάδων της ελιάς και ως συνοδευτικών στην πέρα του τάφου ζωή των ανθρώπων.
Σε μερικές περιοχές υπήρχε η συνήθεια να τοποθετούνται οι νεκροί πάνω σε στρώμα από φύλλα ελιάς. Στους ελληνιστικούς χρόνους δεν τοποθετούσαν μόνο τους νεκρούς πάνω σε ελιόφυλλα, αλλά και οι συγγενείς φορούσαν στεφάνια ελιάς ίσιο κεφάλι.
Επιβιώματα αυτού του εθίμου διασώζονταν μέχρι πρότινος στην ελληνική ύπαιθρο, όπου σε μερικά χωριά γέμιζαν τα μαξιλάρια των νεκρών με φύλλα ελιάς. Η πράξη εκτός από τον εξαγνισηκό και αποτρσπαϊκό της χαρακτήρα μπορεί να ουνδεθεί και με λόγους οικονομικούς, κυρίως, για τους φτωχούς αγροτικούς πληθυσμούς.
Με ελαιόλαδο άλειφαν τα σώματα των νεκρών, ύστατη φροντίδα των ζωντανών προς τα αγαπημένα πρόσωπα. Ας θυμηθούμε τις ιδιαίτερες θεϊκές επιδαψιλεύσεις προς τους νεκρούς ήρωες Σαρπηδόνα, Πάτροκλο, Έκτορα.
Στη Βόρειο Αφρική και, κυρίως, στην Αλγερία μια πέτρα ή ένα δέντρο προσδιορίζουν τον τάφο ενός σημαντικού, ενός αγίου ανθρώπου. Κάθε κοιμητήριο έχει το ιερό του δέντρο, "την ελιά του κοιμητηρίου", που αποτελεί τόπο προσκυνήματος. Αναρίθμητες είναι οι ιερές ελιές, που θεωρούνται ως ο προστάτης άγγελος των ανθρώπων και στις οποίες καταφεύγουν και κρεμούν τα τάματά τους τα κορίτσια, για να βρουν γαμπρό, οι παντρεμένες για ν' αποκτήσουν παιδιά, οι άρρωστοι, για να γίνουν καλά. Για όλους η ελιά είναι μια υπόσχεση και μια ελπίδα.
Στην Ορθόδοξη λατρεία και κατά τη νεκρώσιμη ακολουθία μετά τον τελευταίο ασπασμό, ο ιερέας μυρώνει το νεκρό με άγιο Μύρο. Την ώρα της καθόδου στον τάφο χύνοντας λάδι από το καντήλι ψιθυρίζει τον ψαλμικό στίχο:
«Ραντιεις μέ ύσσώπω και καθαρισθήσομαι πλύνεις με και υπέρ χιόνα λευκανθήσομαι...».
Στους ιερωμένους, κατά την ταφή, επιχέεται επί του καλυμμένου προσώπου τους το λάδι ενός καντηλιού.
ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΔΥΝΑΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΧΥΟΣ
Στο ρόπαλο, που με τη βοήθειά του ο Ηρακλής πραγματοποιούσε τους περίφημους άθλους, ήταν από αγριελιά την οποία είχε κόψει κοντά στο Σαρωνικό κόλπο. Ο Παυσανίας αναφέρει πως στην Τροιζήνα του έδειξαν μιαν αγριελιά, η οποία είχε βλαστήσει από το ξερό ρόπαλο του ήρωα. Λέγανε πως μόλις ακούμπησε ο Ηρακλής το ρόπαλό του στο άγαλμα του Ερμή, το ρόπαλο φύτρωσε αμέσως και έβγαλε ρίζες και φύλλα! (Παυσανίας, 2, 31, 10).
Ελίτικο, ελαΐνεον, ήταν το χοντρό και δυνατό ξύλο με το οποίο ο Οδυσσέας τύφλωσε τον Πολύφημο.
Ο Ρωμύλος και ο Ρώμος, οι ιδρυτές της Ρώμης, γεννήθηκαν στη ρίζα μιας ελιάς.
Οι βασιλείς του Ισραήλ που ήταν "ιεροί", έπαιρναν από το λάδι εξουσία, δύναμη και σωφροσύνη, τρία δώρα του Θεού. Αργότερα, οι βασιλείς της Γαλλίας "εχρίοντο ελαίω" κατά τη στέψη τους.
Στα βερβερικά σύμβολα η ελιά εκφράζει δύναμη, εξαιτίας της λαϊκής ετυμολογίας, που θέλει το όνομά της azemmur να προέρχεται από το tazmart = δύναμη. Εκφράζει, όμως, μια δύναμη ήρεμη και ευεργετική, αφού το λάδι αντιπροσωπεύει μια ουσία ζωτική για την ανθρώπινη ύπαρξη.
ΕΛΙΑ ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΙΜΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ - ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ
Στο ειδυλλιακό τοπίο της αρχαίας Ολυμπίας, εκεί που συναντάει ο Αλφειός τον παραπόταμο του Κλαδέο απλώνεται η ιερή Αλτις, "ο κάλλιστος της Ελλάδος χώρος". Εκεί, από το 776 π. Χ. έως το 393 μ.Χ., κάθε τέσσερα χρόνια ετελούντο οι αγώνες που ανέδειξαν τα υψηλά ιδεώδη του αθλητικού πνεύματος.
Εμπνευστής και πρώτος αθλοθέτης ο Ηρακλής έδωσε στο νικητή δρομέα αδελφό του, ως έπαθλο, ένα κλαδί αγριελιάς φερμένης στην Πίσα από τις πηγές του Δούναβη, για ν' αποτελεί «μνημόσυνον κάλλιστον των εν Όλυμπί α άγώνων και στέφανον αρετής των νικώντων έν τ ω άγώνι».
Από τότε στην ελιά ανήκε η τιμή να στεφανώνει τα μέτωπα των νικητών στην πανηγυρική τελετή της ανακηρύξεως των Ολυμπιονικών στον πρόναο του ναού του Διός. Τα περίφημα κλαδιά της ήταν το έπαθλο των αθλητικών και καλλιτεχνικών αγώνων. Γιατί οι αγώνες ήταν στεφανίτες. Ο νικητής στεφανωνόταν και στολιζόταν με ταινίες από κόκκινο μαλλί και δεχόταν στεφάνι από πλέγμα φύλλων αγριελιάς, που φύτρωνε στο νότιο μέρος του ναού του Διός.
«Έστι δε έν τή "Αλτει... Αφροδίτης βωμός
καί Ωρών μετ' αυτόν. Κατά δέ τον όπισθόδρομον μάλιστα έστιν έν δεξιά πεφυκώς κότινος. Καλείται δέ έλαία καλλιστέφανος, και τοις νικώσι τά Όλύμπια καθέστηκεν άπ' αυτής δίδοσθαι τους στεφάνους». Παυσανίας, V, 15,3
Ένα αγόρι, που ζούσαν και οι δυο γονείς του, έκοβε τον κότινο με χρυσό μαχαίρι. Στην αρχή οι κότινοι τοποθετούνταν σε χάλκινο τρίποδα, αργότερα σε χρυσελεφάντινη τράπεζα, που φυλασσόταν στο ναό της Ήρας. Αυτή ήταν η υψίστη τιμή, που μπορούσε να δεχτεί ο νικητής-αθλητής, τιμή που τον έθετε υπό την προστασία του Δία.
Στους αγώνες δρόμου μεταξύ παρθένων, που ετελούντο κατά τη διάρκεια εορτής προς τιμή της θεάς Ήρας- τα Ηραία"- "ταις νικώσαις ελαίας τε διδόασι στεφάνους", δίνανε στεφάνια ελιάς στις νικήτριες, μας πληροφορεί ο Παυσανίας.
Από τότε το κλαδί της ελιάς ταυτίστηκε με τη θεά Νίκη. Πολυάριθμα αγγεία παριστάνουν την πτερωτή θεά να κρατά ένα κλαδί ή ένα στεφάνι ελιάς στο χέρι.
Την προέλευση και την τιμητική διάκριση του κλώνου της ελιάς τραγουδάει ο Πίνδαρος στον Γ Ολυμπιόνικο:
Επωδός I
ώ τινι κραίνων έφετμάς Ήρακλέος προτέρας άτρεκής Έλλανοδίκας γλεφάρων Αιτωλός άνήρ ΰψόθεν άμφο κόμαισι βάλη γλαυκόχροα κόσμον έλαίας, τάν ποτέ Ίστρον άπό σκιαράν παγάν ενεικεν Άμφιτρυωνιάδας, μνάμα των Όλυμπί α κάλλιστον άέθλων.
Στρ. 2
δαμον Ύπερβορέων πείσαις Απόλλωνος θεράποντα λόγω. πιστά φρονέων Διός αιτεί πανδόκ ω άλσει σκιαρόν τε φύτευμα ξυνον άνθρώποις στέφανόν τε άρετάν.
Εκτελώντας τις παλιές προσταγές του Ηρακλή ο αμερόληπτος Ελλανοδίκης, άνδρας Αιτωλός ήθελε θέσει πάνω από τα μέτωπά τους, γύρω από τα μαλλιά τους, το στολίδι της γλαυκόχρωμης ελιάς, που άλλοτε, από τις σκιερές πηγές του Ίστρου, ο γιος του Αμφιτρύωνα έφερε, για να γίνει η πιο ωραία ανάμνηση των Ολυμπιακών αγώνων.
Το πήρε με πειστικά λόγια από το λαό των Υπερβορείων, που λάτρευε τον Απόλλωνα. Ζήτησε με καρδιά θερμή, για το φιλόξενο ιερό του Δία, το δέντρο, που μπορούσε συγχρόνως να προσφέρει σκιά στους θεατές και στεφάνια στην αρετή.
Από τότε μέχρι σήμερα το στεφάνι της ελιάς συνδέεται με την ευγενική άμιλλα και περιποιεί τιμή όχι μόνο στον νικητή αλλά σ' ολόκληρη τη γενιά του. "Ισθι νυν, Άρχεστράτου παι, τεάς, Άγησίδαμε, πυγμαχίας ενεκεν κόσμον έπί στεφάν ω χρυσέας έλαίας άδυμελή κελαδήσω Ζεφυρίων Λοκρών γενεάν άλέγων. Πινδάρου XI Ολυμπιόνικος
Ε, λοιπόν, γιε του Αρχεστράτου, Αγησίδαμε, προς τιμή της νίκης σου στην πυγμαχία θα προσθέσω στο στεφάνι της χρυσής ελιάς το κόσμημα των μελωδικών ευχών μου τιμώντας τη γενιά των Ζεφυρίων Λοκρών.
Η επαναφορά της τέλεσης των Ολυμπιακών αγώνων (1896) έφερε στο προσκήνιο τις αξίες του αθλητισμού και την προβολή του ολυμπιακού ιδεώδους. Έκτοτε, οι Ολυμπιακοί αγώνες αποτελούν παγκόσμιο γεγονός και πρόκληση για την οργανώτρια πόλη και τους φιλόδοξους αθλητές.
Τα δεδομένα, βέβαια, έχουν αλλάξει. Το γεγονός, που τότε απευθυνόταν στους Πανέλληνες, τώρα απευθύνεται στον Παγκόσμιο άνθρωπο. Η πόλη δεν γκρεμίζει, πλέον, τα τείχη της, για να υποδεχτεί τους Ολυμπιονίκες και οι αθλητές δεν μάχονται "για τ' αγρίλι του Ηρακλέα". Μέσα, όμως, από το αθληπκό πνεύμα και την ευγενική άμιλλα καταρρίπτονται άλλα τείχη πιο ισχυρά, τα διάφορα "ταμπού", που θέλουν "περιούσιους" και "κατώτερους" λαούς.
Ο κότινος, πέρα από την τιμητική διάκριση, έγινε το σύμβολο της προσέγγισης ανθρώπων και ιδεών, της προβολής του Ωραίου, του Μεγάλου, του Αληθινού.
Μέσα σε αυτό το πνεύμα κινείται η ιδέα της προετοιμασίας των Ολυμπιακών αγώνων, που οργανώνει η Αθήνα για το 2004 και εκφράζεται στο σήμα με το απέριττο, σχηματικό στεφάνι ελιάς, σύμφωνα με την αρχαία αντίληψη. Σύμφωνα, επίσης, με την αρχαία αντίληψη προωθείται ενεργά από τη χώρα μας η καθιέρωση του ελληνικού θεσμού της Εκεχειρίας, της Ιδέας -Ουσίας για τη διοργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων επί χίλια και πλέον έτη κατά την αρχαιότητα.
Εκεχειρία ήταν η διακοπή των εχθροπραξιών "η προς ολίγον χρόνον του πολέμου αναβολή" κατά τον Σουϊδα. Η αναγγελία των αγώνων γινόταν με σπονδοφόρους πολίτες από τη Ήλιδα, που στεφανωμένοι με κλαδιά ελιάς και κρατώντας κηρύκειο έφερναν στον ελληνικό κόσμο το μήνυμα της ιερής εκεχειρίας, της οποίας ήταν εγγυητές. Η Ολυμπιακή εκεχειρία έδινε τη δυνατότητα στις πόλεις - κράτη, που συμμετείχαν στούς αγώνες να επιδοθούν στην υπηρεσία του αθλητικού ιδεώδους, αναπόσπαστες από τα μίση και τα πάθη, που χωρίζουν τους ανθρώπους. Ο κότινος, το τιμημένο κλαδί ελιάς, έμβλημα ειρήνης, προσέγγισης και συμφιλίωσης των ανθρώπων, έγινε το σύμβολο του Ολυμπιακού Ιδεώδους.
Εμπνευστής και πρώτος αθλοθέτης ο Ηρακλής έδωσε στο νικητή δρομέα αδελφό του, ως έπαθλο, ένα κλαδί αγριελιάς φερμένης στην Πίσα από τις πηγές του Δούναβη, για ν' αποτελεί «μνημόσυνον κάλλιστον των εν Όλυμπί α άγώνων και στέφανον αρετής των νικώντων έν τ ω άγώνι».
Από τότε στην ελιά ανήκε η τιμή να στεφανώνει τα μέτωπα των νικητών στην πανηγυρική τελετή της ανακηρύξεως των Ολυμπιονικών στον πρόναο του ναού του Διός. Τα περίφημα κλαδιά της ήταν το έπαθλο των αθλητικών και καλλιτεχνικών αγώνων. Γιατί οι αγώνες ήταν στεφανίτες. Ο νικητής στεφανωνόταν και στολιζόταν με ταινίες από κόκκινο μαλλί και δεχόταν στεφάνι από πλέγμα φύλλων αγριελιάς, που φύτρωνε στο νότιο μέρος του ναού του Διός.
«Έστι δε έν τή "Αλτει... Αφροδίτης βωμός
καί Ωρών μετ' αυτόν. Κατά δέ τον όπισθόδρομον μάλιστα έστιν έν δεξιά πεφυκώς κότινος. Καλείται δέ έλαία καλλιστέφανος, και τοις νικώσι τά Όλύμπια καθέστηκεν άπ' αυτής δίδοσθαι τους στεφάνους». Παυσανίας, V, 15,3
Ένα αγόρι, που ζούσαν και οι δυο γονείς του, έκοβε τον κότινο με χρυσό μαχαίρι. Στην αρχή οι κότινοι τοποθετούνταν σε χάλκινο τρίποδα, αργότερα σε χρυσελεφάντινη τράπεζα, που φυλασσόταν στο ναό της Ήρας. Αυτή ήταν η υψίστη τιμή, που μπορούσε να δεχτεί ο νικητής-αθλητής, τιμή που τον έθετε υπό την προστασία του Δία.
Στους αγώνες δρόμου μεταξύ παρθένων, που ετελούντο κατά τη διάρκεια εορτής προς τιμή της θεάς Ήρας- τα Ηραία"- "ταις νικώσαις ελαίας τε διδόασι στεφάνους", δίνανε στεφάνια ελιάς στις νικήτριες, μας πληροφορεί ο Παυσανίας.
Από τότε το κλαδί της ελιάς ταυτίστηκε με τη θεά Νίκη. Πολυάριθμα αγγεία παριστάνουν την πτερωτή θεά να κρατά ένα κλαδί ή ένα στεφάνι ελιάς στο χέρι.
Την προέλευση και την τιμητική διάκριση του κλώνου της ελιάς τραγουδάει ο Πίνδαρος στον Γ Ολυμπιόνικο:
Επωδός I
ώ τινι κραίνων έφετμάς Ήρακλέος προτέρας άτρεκής Έλλανοδίκας γλεφάρων Αιτωλός άνήρ ΰψόθεν άμφο κόμαισι βάλη γλαυκόχροα κόσμον έλαίας, τάν ποτέ Ίστρον άπό σκιαράν παγάν ενεικεν Άμφιτρυωνιάδας, μνάμα των Όλυμπί α κάλλιστον άέθλων.
Στρ. 2
δαμον Ύπερβορέων πείσαις Απόλλωνος θεράποντα λόγω. πιστά φρονέων Διός αιτεί πανδόκ ω άλσει σκιαρόν τε φύτευμα ξυνον άνθρώποις στέφανόν τε άρετάν.
Εκτελώντας τις παλιές προσταγές του Ηρακλή ο αμερόληπτος Ελλανοδίκης, άνδρας Αιτωλός ήθελε θέσει πάνω από τα μέτωπά τους, γύρω από τα μαλλιά τους, το στολίδι της γλαυκόχρωμης ελιάς, που άλλοτε, από τις σκιερές πηγές του Ίστρου, ο γιος του Αμφιτρύωνα έφερε, για να γίνει η πιο ωραία ανάμνηση των Ολυμπιακών αγώνων.
Το πήρε με πειστικά λόγια από το λαό των Υπερβορείων, που λάτρευε τον Απόλλωνα. Ζήτησε με καρδιά θερμή, για το φιλόξενο ιερό του Δία, το δέντρο, που μπορούσε συγχρόνως να προσφέρει σκιά στους θεατές και στεφάνια στην αρετή.
Από τότε μέχρι σήμερα το στεφάνι της ελιάς συνδέεται με την ευγενική άμιλλα και περιποιεί τιμή όχι μόνο στον νικητή αλλά σ' ολόκληρη τη γενιά του. "Ισθι νυν, Άρχεστράτου παι, τεάς, Άγησίδαμε, πυγμαχίας ενεκεν κόσμον έπί στεφάν ω χρυσέας έλαίας άδυμελή κελαδήσω Ζεφυρίων Λοκρών γενεάν άλέγων. Πινδάρου XI Ολυμπιόνικος
Ε, λοιπόν, γιε του Αρχεστράτου, Αγησίδαμε, προς τιμή της νίκης σου στην πυγμαχία θα προσθέσω στο στεφάνι της χρυσής ελιάς το κόσμημα των μελωδικών ευχών μου τιμώντας τη γενιά των Ζεφυρίων Λοκρών.
Η επαναφορά της τέλεσης των Ολυμπιακών αγώνων (1896) έφερε στο προσκήνιο τις αξίες του αθλητισμού και την προβολή του ολυμπιακού ιδεώδους. Έκτοτε, οι Ολυμπιακοί αγώνες αποτελούν παγκόσμιο γεγονός και πρόκληση για την οργανώτρια πόλη και τους φιλόδοξους αθλητές.
Τα δεδομένα, βέβαια, έχουν αλλάξει. Το γεγονός, που τότε απευθυνόταν στους Πανέλληνες, τώρα απευθύνεται στον Παγκόσμιο άνθρωπο. Η πόλη δεν γκρεμίζει, πλέον, τα τείχη της, για να υποδεχτεί τους Ολυμπιονίκες και οι αθλητές δεν μάχονται "για τ' αγρίλι του Ηρακλέα". Μέσα, όμως, από το αθληπκό πνεύμα και την ευγενική άμιλλα καταρρίπτονται άλλα τείχη πιο ισχυρά, τα διάφορα "ταμπού", που θέλουν "περιούσιους" και "κατώτερους" λαούς.
Ο κότινος, πέρα από την τιμητική διάκριση, έγινε το σύμβολο της προσέγγισης ανθρώπων και ιδεών, της προβολής του Ωραίου, του Μεγάλου, του Αληθινού.
Μέσα σε αυτό το πνεύμα κινείται η ιδέα της προετοιμασίας των Ολυμπιακών αγώνων, που οργανώνει η Αθήνα για το 2004 και εκφράζεται στο σήμα με το απέριττο, σχηματικό στεφάνι ελιάς, σύμφωνα με την αρχαία αντίληψη. Σύμφωνα, επίσης, με την αρχαία αντίληψη προωθείται ενεργά από τη χώρα μας η καθιέρωση του ελληνικού θεσμού της Εκεχειρίας, της Ιδέας -Ουσίας για τη διοργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων επί χίλια και πλέον έτη κατά την αρχαιότητα.
Εκεχειρία ήταν η διακοπή των εχθροπραξιών "η προς ολίγον χρόνον του πολέμου αναβολή" κατά τον Σουϊδα. Η αναγγελία των αγώνων γινόταν με σπονδοφόρους πολίτες από τη Ήλιδα, που στεφανωμένοι με κλαδιά ελιάς και κρατώντας κηρύκειο έφερναν στον ελληνικό κόσμο το μήνυμα της ιερής εκεχειρίας, της οποίας ήταν εγγυητές. Η Ολυμπιακή εκεχειρία έδινε τη δυνατότητα στις πόλεις - κράτη, που συμμετείχαν στούς αγώνες να επιδοθούν στην υπηρεσία του αθλητικού ιδεώδους, αναπόσπαστες από τα μίση και τα πάθη, που χωρίζουν τους ανθρώπους. Ο κότινος, το τιμημένο κλαδί ελιάς, έμβλημα ειρήνης, προσέγγισης και συμφιλίωσης των ανθρώπων, έγινε το σύμβολο του Ολυμπιακού Ιδεώδους.
ΕΛΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Στις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες, που αναπτύχθηκαν στη λεκάνη τη Μεσογείου, ο ρόλος του ελαιόδεντρου και του καρπού του είναι πολύ ουσιαστικός.
Για τον Ιουδαϊσμό η ελιά με το ανθεκτικό της φύλλωμα θεωρείται ως η μεταφορική εικόνα του ιουδαϊκού λαού, που θα υπάρχει αιωνίως σε αυτόν τον κόσμο και στο μέλλοντα.
Τη διαδικασία της σύνθλιψης του καρπού για την εξαγωγή του λαδιού οι πιστοί βλέπουν ως το σύμβολο των δοκιμασιών, που πρέπει να διανύουν ως λαός, για να επιστρέφουν απαρέγκλιτα στον Θεό.
Τέλος, το λάδι, που δεν αναμιγνύεται με τα άλλα υγρά, θεωρείται σημάδι του εβραϊκού λαού, που δεν αφομοιώνεται ούτε ανακατεύεται με τα άλλα έθνη.
Αντίστοιχες ταυτίσεις και συμβολισμοί παρατηρούνται και σης δύο άλλες θρησκείες με τάση για μονοπώληση και αποκλειστικότητα.
Στην Παλαιά Διαθήκη γίνεται συχνή αναφορά στην ελιά και στο αμπέλι. Μερικές φορές προστίθεται κι ένα άλλο δέντρο, εξίσου παλιό και πλήρως εγκλιματισμένο και προσαρμοσμένο στο μεσογειακό τοπίο, η συκιά
Ας δούμε, λοιπόν, ποια... ιδέα έχουν για τον εαυτό τους τα τρία αυτά δέντρα στο μύθο του Ιωάθαμ:
Μια μέρα, τα δέντρα αποφάσισαν να διαλέξουν έναν βασιλιά. Είπαν στην ελιά:"Γίνε βασιλιάς μας"! Η ελιά απάντησε : "Αξίζει να απαρνηθώ το λάδι μου, που κάνει ευτυχισμένους τους θεούς και τους ανθρώπους για να βασιλέψω πάνω στα δέντρα;" Τότε τα δέντρα είπαν στη συκιά: "ΈΑα να γίνεις βασιλιάς μας!" Η συκιά απάντησε:" Αξίζει να απαρνηθώ τη γλυκύτητα μου και την ομορφιά των φρούτων μου για να βασιλέψω πάνω στα δέντρα;" Τα δέντρα τότε λένε στ' αμπέΆι:" Ελα εσύ να γίνεις βασιλιάς μας". Το αμπέλι απάντησε: "Αξίζει να απαρνηθώ το κρασί μου που ευφραίνει το Θεό και τους ανθρώπους, για να βασιλέψω πάνω στα δέντρα;" Κριτές Θ, 8-13
Για την ολοκλήρωση του μύθου βασιλιάς των δέντρων δέχτηκε να γίνει ο βάτος.
Για τον Ιουδαϊσμό η ελιά με το ανθεκτικό της φύλλωμα θεωρείται ως η μεταφορική εικόνα του ιουδαϊκού λαού, που θα υπάρχει αιωνίως σε αυτόν τον κόσμο και στο μέλλοντα.
Τη διαδικασία της σύνθλιψης του καρπού για την εξαγωγή του λαδιού οι πιστοί βλέπουν ως το σύμβολο των δοκιμασιών, που πρέπει να διανύουν ως λαός, για να επιστρέφουν απαρέγκλιτα στον Θεό.
Τέλος, το λάδι, που δεν αναμιγνύεται με τα άλλα υγρά, θεωρείται σημάδι του εβραϊκού λαού, που δεν αφομοιώνεται ούτε ανακατεύεται με τα άλλα έθνη.
Αντίστοιχες ταυτίσεις και συμβολισμοί παρατηρούνται και σης δύο άλλες θρησκείες με τάση για μονοπώληση και αποκλειστικότητα.
Στην Παλαιά Διαθήκη γίνεται συχνή αναφορά στην ελιά και στο αμπέλι. Μερικές φορές προστίθεται κι ένα άλλο δέντρο, εξίσου παλιό και πλήρως εγκλιματισμένο και προσαρμοσμένο στο μεσογειακό τοπίο, η συκιά
Ας δούμε, λοιπόν, ποια... ιδέα έχουν για τον εαυτό τους τα τρία αυτά δέντρα στο μύθο του Ιωάθαμ:
Μια μέρα, τα δέντρα αποφάσισαν να διαλέξουν έναν βασιλιά. Είπαν στην ελιά:"Γίνε βασιλιάς μας"! Η ελιά απάντησε : "Αξίζει να απαρνηθώ το λάδι μου, που κάνει ευτυχισμένους τους θεούς και τους ανθρώπους για να βασιλέψω πάνω στα δέντρα;" Τότε τα δέντρα είπαν στη συκιά: "ΈΑα να γίνεις βασιλιάς μας!" Η συκιά απάντησε:" Αξίζει να απαρνηθώ τη γλυκύτητα μου και την ομορφιά των φρούτων μου για να βασιλέψω πάνω στα δέντρα;" Τα δέντρα τότε λένε στ' αμπέΆι:" Ελα εσύ να γίνεις βασιλιάς μας". Το αμπέλι απάντησε: "Αξίζει να απαρνηθώ το κρασί μου που ευφραίνει το Θεό και τους ανθρώπους, για να βασιλέψω πάνω στα δέντρα;" Κριτές Θ, 8-13
Για την ολοκλήρωση του μύθου βασιλιάς των δέντρων δέχτηκε να γίνει ο βάτος.
Ο Βιβλικός αυτός μύθος εκφράζει την περιφρόνηση των ανθρώπων της εποχής προς τη βασιλεία. Τα τρία παραγωγικά δέντρα, η ελιά, η συκιά και το αμπέλι αρνούνται το άχρηστο στέμμα, ενώ ο βάτος, που δεν προσφέρει τίποτε, το δέχεται. Κι ακόμη: η ελιά είναι το πρώτο δέντρο, στο οποίο γίνεται πρόταση να γίνει αρχηγός των άλλων. Αυτό δείχνει την ξεχωριστή θέση, που κατέχει ακόμη και στο χώρο της φαντασίας. Αλλά και ο τρόπος με τον οποίο απαντάει δείχνει υπερηφάνεια για την προσφορά της, που θεωρεί ανώτερη από τη ματαιοδοξία της βασιλείας.
Η Βίβλος - Παλαιά και Καινή Διαθήκη - είναι γεμάτη ιστορίες για την ιερότητα της ελιάς και του καρπού της.
Στη Γένεση αναφέρεται, ότι ο Αδάμ πριν πεθάνει, ζήτησε συγγνώμη από τον Θεό μέσω του γιου του Σηθ. Αυτός έβαλε στο στόμα του πατέρα του τρεις σπόρους παρμένους από το δέντρο του Καλού και του Κακού και όταν θάφτηκε ο Αδάμ, τρία δέντρα ξεφύτρωσαν: μια ελιά, ένας κέδρος κι ένα κυπαρίσσι.
Για τον Χριστιανισμό η ελιά είναι το ιερό δέντρο, κάτω από το οποίο κατέφυγε ο Ιησούς λίγο πριν από το πάθος.
Στο όρος των Ελαιών, στον κήπο της Γεθσημανή στα αραμαΐκά σημαίνει ελαιοτριβείο - ο Ιησούς πέρασε τη νύχτα προσευχόμενος με τους μαθητές του. Διηγούνται, ότι οκτώ από τις ελιές που είδαν το Χριστό ζουν ακόμη!
Στην προς Ρωμαίους επιστολή (ΙΑ, 16) ο απόστολος Παύλος χρησιμοποιεί ως παράδειγμα την ελιά, για να δείξει τη σχέση του πιστού με την Εκκλησία:
Εάν η ρίζα είναι άγια, είναι και τα κλαδιά. Εάν δε μερικά κλαδιά αποκοπούν και συ που είσαι αγριελιά κεντρώνεσαι από αυτά, γίνεσαι κοινωνός με τη ρίζα. Από την ελιά είσαι όχι από τα κλαδιά.
Και ο Μέγας Βασίλειος παραινεί:
Να είσαι σαν καρποφόρα ελιά στο σπίτι του Θεού χωρίς ποτέ να χάνεις την ελπίδα σου, αλλά πάντα μέσα σου να έχεις ακμαία τη σωτηρία μέσα από την πίστη. Να μιμείσαι τη θολερότητα της ελιάς, να ζηλεύεις την αφθονία των καρπών της και να προσφέρεις πάντα απλόχερα την ελεημοσύνη.
Από την ελληνική αρχαιότητα η ελιά ταυτίζεται με το φως. Στο ναό της Πολιάδος Αθηνάς, στην Ακρόπολη, έκαιγε ακοίμητο καντήλι.
Οι Έλληνες άποικοι, όταν ξεκινούσαν για την ίδρυση αποικιών, έπαιρναν μαζί τους φως από τη μητέρα-πόλη και φυτώρια ελιάς, για να έχουν το δέντρο συντροφιά στη νέα τους πατρίδα.
Στον Ιουδαϊσμό το φως από το λάδι της ελιάς συνδέεται με τις πιο ιερές στιγμές της ιστορίας των Εβραίων. Η σκηνή του μαρτυρίου μέσα στην οποία φυλασσόταν η Κιβωτός της Διαθήκης με τις δέκα εντολές, που ο ίδιος ο Θεός έδωσε στον περιούσιο λαό του, φωτιζόταν από λάδι ελιάς.
Στο Χριστιανισμό η ελιά και το φως είναι απόλυτα ταυτισμένα. Οι ακολουθίες του εικοσιτετραώρου αρχίζουν με τον Εσπερινό, του οποίου χαρακτηριστικός ύμνος είναι" η επιλύχνιος δοξολογία", το γνωστό μας "Φως ιλαρόν". Στον όρθρο έχουμε τα φωταγωγικά και στο τέλος του τη Δοξολογία με το "Δόξα Σοι τω δείξαντι το Φως...", όταν οι πολυέλαιοι του ναού ανάβουν όλοι. Το φως μέσα στο ναό συνδέεται με τα καντήλια και το λάδι της ελιάς, καθώς και με το κερί και το μελισσοκέρι.
Στην παραβολή των δέκα παρθένων φρόνιμες χαρακτηρίζονται αυτές, που φρόντισαν να έχουν γεμάτα τα δοχεία τους λάδι και να κρατούν τις λαμπάδες τους άσβεστες για την υποδοχή του Νυμφίου.
Πάνω στο φως της αναμμένης καντήλας θεμελιώνονται οι ορθόδοξοι ναοί.
Φως ακοίμητο καίει στην Αγία Τράπεζα.
Για το φως του καντηλιού προσφέρεται το λάδι στους ναούς και στα ταπεινά ξωκκλήσια.
Φως, λάδι και φως. Φως ιλαρόν.
Στο Ισλάμ, η ελιά είναι δέντρο βασικό, ο άξονας του κόσμου, σύμβολο του παγκόσμιου ανθρώπου, του Προφήτη. Το θεϊκό δένδρο είναι ταυτισμένο με το φως, γιατί το λάδι της ελιάς ανάβει τις λυχνίες.
Στο ιερό βιβλίο του Ισλάμ, το Κοράνιο, περιέχεται ένα ωραίο απόσπασμα με λέξεις μοναδικές για την ελιά και το λάδι:
Ό Θεός είναι το φως του ουρανού και της γης. Το φως του μοιάζει με δάδα τοποθετημένη σ' ένα κρύσταλλο, όμοιο με λαμπερό αστέρι. Είναι αναμμένη με το λάδι ενός ευλογημένου δέντρου, της ελιάς, που δεν είναι ούτε από την ανατολή ούτε από τη δύση. Και αυτό το λάδι είναι αναμμένο και η λάμψη του φωτός φωτίζει χωρίς να το αγγίξει η φωτιά. Είναι φως πάνω στο φως."
Οι τρεις μεγάλες μεσογειακές θρησκείες - Χριστιανισμός, Ιουδαϊσμός, Ισλαμισμός - κάνουν αναφορά στην ιερότητα του λαδιού. Και οι τρεις το χρησιμοποιούν στις τελετουργίες τους.
Η Βίβλος - Παλαιά και Καινή Διαθήκη - είναι γεμάτη ιστορίες για την ιερότητα της ελιάς και του καρπού της.
Στη Γένεση αναφέρεται, ότι ο Αδάμ πριν πεθάνει, ζήτησε συγγνώμη από τον Θεό μέσω του γιου του Σηθ. Αυτός έβαλε στο στόμα του πατέρα του τρεις σπόρους παρμένους από το δέντρο του Καλού και του Κακού και όταν θάφτηκε ο Αδάμ, τρία δέντρα ξεφύτρωσαν: μια ελιά, ένας κέδρος κι ένα κυπαρίσσι.
Για τον Χριστιανισμό η ελιά είναι το ιερό δέντρο, κάτω από το οποίο κατέφυγε ο Ιησούς λίγο πριν από το πάθος.
Στο όρος των Ελαιών, στον κήπο της Γεθσημανή στα αραμαΐκά σημαίνει ελαιοτριβείο - ο Ιησούς πέρασε τη νύχτα προσευχόμενος με τους μαθητές του. Διηγούνται, ότι οκτώ από τις ελιές που είδαν το Χριστό ζουν ακόμη!
Στην προς Ρωμαίους επιστολή (ΙΑ, 16) ο απόστολος Παύλος χρησιμοποιεί ως παράδειγμα την ελιά, για να δείξει τη σχέση του πιστού με την Εκκλησία:
Εάν η ρίζα είναι άγια, είναι και τα κλαδιά. Εάν δε μερικά κλαδιά αποκοπούν και συ που είσαι αγριελιά κεντρώνεσαι από αυτά, γίνεσαι κοινωνός με τη ρίζα. Από την ελιά είσαι όχι από τα κλαδιά.
Και ο Μέγας Βασίλειος παραινεί:
Να είσαι σαν καρποφόρα ελιά στο σπίτι του Θεού χωρίς ποτέ να χάνεις την ελπίδα σου, αλλά πάντα μέσα σου να έχεις ακμαία τη σωτηρία μέσα από την πίστη. Να μιμείσαι τη θολερότητα της ελιάς, να ζηλεύεις την αφθονία των καρπών της και να προσφέρεις πάντα απλόχερα την ελεημοσύνη.
Από την ελληνική αρχαιότητα η ελιά ταυτίζεται με το φως. Στο ναό της Πολιάδος Αθηνάς, στην Ακρόπολη, έκαιγε ακοίμητο καντήλι.
Οι Έλληνες άποικοι, όταν ξεκινούσαν για την ίδρυση αποικιών, έπαιρναν μαζί τους φως από τη μητέρα-πόλη και φυτώρια ελιάς, για να έχουν το δέντρο συντροφιά στη νέα τους πατρίδα.
Στον Ιουδαϊσμό το φως από το λάδι της ελιάς συνδέεται με τις πιο ιερές στιγμές της ιστορίας των Εβραίων. Η σκηνή του μαρτυρίου μέσα στην οποία φυλασσόταν η Κιβωτός της Διαθήκης με τις δέκα εντολές, που ο ίδιος ο Θεός έδωσε στον περιούσιο λαό του, φωτιζόταν από λάδι ελιάς.
Στο Χριστιανισμό η ελιά και το φως είναι απόλυτα ταυτισμένα. Οι ακολουθίες του εικοσιτετραώρου αρχίζουν με τον Εσπερινό, του οποίου χαρακτηριστικός ύμνος είναι" η επιλύχνιος δοξολογία", το γνωστό μας "Φως ιλαρόν". Στον όρθρο έχουμε τα φωταγωγικά και στο τέλος του τη Δοξολογία με το "Δόξα Σοι τω δείξαντι το Φως...", όταν οι πολυέλαιοι του ναού ανάβουν όλοι. Το φως μέσα στο ναό συνδέεται με τα καντήλια και το λάδι της ελιάς, καθώς και με το κερί και το μελισσοκέρι.
Στην παραβολή των δέκα παρθένων φρόνιμες χαρακτηρίζονται αυτές, που φρόντισαν να έχουν γεμάτα τα δοχεία τους λάδι και να κρατούν τις λαμπάδες τους άσβεστες για την υποδοχή του Νυμφίου.
Πάνω στο φως της αναμμένης καντήλας θεμελιώνονται οι ορθόδοξοι ναοί.
Φως ακοίμητο καίει στην Αγία Τράπεζα.
Για το φως του καντηλιού προσφέρεται το λάδι στους ναούς και στα ταπεινά ξωκκλήσια.
Φως, λάδι και φως. Φως ιλαρόν.
Στο Ισλάμ, η ελιά είναι δέντρο βασικό, ο άξονας του κόσμου, σύμβολο του παγκόσμιου ανθρώπου, του Προφήτη. Το θεϊκό δένδρο είναι ταυτισμένο με το φως, γιατί το λάδι της ελιάς ανάβει τις λυχνίες.
Στο ιερό βιβλίο του Ισλάμ, το Κοράνιο, περιέχεται ένα ωραίο απόσπασμα με λέξεις μοναδικές για την ελιά και το λάδι:
Ό Θεός είναι το φως του ουρανού και της γης. Το φως του μοιάζει με δάδα τοποθετημένη σ' ένα κρύσταλλο, όμοιο με λαμπερό αστέρι. Είναι αναμμένη με το λάδι ενός ευλογημένου δέντρου, της ελιάς, που δεν είναι ούτε από την ανατολή ούτε από τη δύση. Και αυτό το λάδι είναι αναμμένο και η λάμψη του φωτός φωτίζει χωρίς να το αγγίξει η φωτιά. Είναι φως πάνω στο φως."
Οι τρεις μεγάλες μεσογειακές θρησκείες - Χριστιανισμός, Ιουδαϊσμός, Ισλαμισμός - κάνουν αναφορά στην ιερότητα του λαδιού. Και οι τρεις το χρησιμοποιούν στις τελετουργίες τους.
Στην Έξοδο μαθαίνουμε ότι ο Θεός ζήτησε από το Μωυσή να προετοιμάσει λάδι για το "άγιο χρίσμα". Κι αυτός ανάμιξε λάδι ελιάς, κανέλα, σμύρνα, ζάχαρη και φραγκοστάφυλο, για ν' αλείψει το Θυσιαστήριο.
Στο Λευιτικό (Β,Ι ) ο ίδιος ο Θεός προσδιορίζει τη μορφή των αναίμακτων θυσιών:
«Έάν δέ ψυχή προσφέρει δώρον θυσίαν τω Κυρίω, σεμίδαλις εσται το δώρον αύτοΰ, καί έπιχεεί έπ' αύτο ελαιον...».
Εάν κάποιος προσφέρει θυσία, ως δώρο, στον Κύριο, ας είναι αλεύρι το δώρο του και ας το περιχύσει με λάδι.
Στον Ψαλμό (ΜΔ, 8) που ακολουθεί, η χρίση με λάδι αποτελεί ανταπόδοση για την αρετή και ιδιαίτερη ευλογία:
"Αγάπησες τη δικαιοσύνη και μίσησες την ανομία, γι' αυτό σε άλειψε ο Θεός, ο Θεός σου με λαδι ευφρόσυνο."
Στον Χριστιανισμό το λάδι κατέχει πρωταρχική θέση. Στους Ορθόδοξους, ιδιαίτερα, η παρήχηση των λέξεων έλαιον και έλεος δημιούργησε συσχετισμούς με τη θεϊκή ευσπλαχνία και χάρη.
Στο Βάπτισμα, μετά την ευλογία του ύδατος της κολυμβήθρας, έρχεται η ευλογία του ελαίου, το οποίο φέρνει μαζί του ο ανάδοχος και είναι αρκετό, ώστε να αλειφθεί όλο το σώμα του νεοφώτιστου και να χυθεί και στην κολυμβήθρα. Η χρήση αυτή πριν από την ανάδυση και κατάδυση στο νερό, έχει συμβολικό χαρακτήρα και προετοιμάζει τον πιστό για τους πνευματικούς αγώνες του εναντίον των δυνάμεων του κακού. Έχει την αρχή της στη συνήθεια των αθλητών της πάλης. Μετά την έξοδο από την κολυμβήθρα, ο νεοφώτιστος ενδύεται το λευκό του ένδυμα και ακολουθεί το Μυστήριο του Χρίσματος.
Κατά το μυστήριο αυτό "ο δούλος του Θεού χρίεται έλαιον αγαλλιάσεως" και σφραγίζεται με σφραγίδα ελαίου σταυροειδούς σε όλα του τα μέλη και τις αισθήσεις:" Σφραγίς δωρεάς Πνεύματος Αγίου". "Κεχρισμένος" με μύρο ο νεαρός χριστιανός γίνεται δεκτός στους κόλπους της Εκκλησίας.
Η παρασκευή του Αγίου Μύρου αποτελεί ιδιαίτερη θρησκευτική πράξη, που τελείται με κατάνυξη και μεγαλοπρέπεια κάθε τέσσερα χρόνια στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, για να διανεμηθεί στις ιερές Μητροπόλεις.
Το περισσότερο γνωστό μυστήριο, στο οποίο το λάδι αποτελεί το μοναδικό συστατικό στοιχείο, είναι το Ευχέλαιο.Η ακολουθία του καλείται και "ακολουθία του αγίου ελαίου".
Το Ευχέλαιο - ευχή + έλαιον, παράκληση της θείας προστασίας και επιφοιτήσεως της Θείας Χάριτος διά του ελαίου- αποτελεί ένα από τα επτά μυστήρια της Ορθοδόξου Εκκλησίας και έχει καθιερωθεί να τελείται κάθε Μεγάλη Τετάρτη στους ναούς.
Στις αγιαστικές ευχές ο ιερέας παρακαλεί το Θεό ν' αγιάσει το λάδι της καντήλας, που βρίσκεται μπροστά του" ώστε γενέσθαι τοις χριομένοις εις θεραπείαν και απαλλαγήν παντός πάθους, μολυσμού σαρκός και πνεύματος και παντός κακού..." και επιχρίει με το αγιασμένο λάδι το πιστό πλήρωμα, για να επέλθει η Θεία Χάρις. Ο Χριστιανός, κεχρισμένος, δέχεται την ευλογία του Θεού, που του προσφέρει ψυχική καθαρότητα και σωματική υγεία.
Η τέλεση του μυστηρίου του Ευχελαίου, κατά τη διάρκεια του έτους, ενδυναμώνει τον πιστό, τον εφοδιάζει με την πεποίθηση, ότι θα αντεπεξέλθει στις αντιξοότητες, του προσφέρει ψυχική και σωματική υγεία και τον γεμίζει με την ελπίδα, ότι θα ξεπεραστούν οι δυσκολίες του.
Το χρίσμα, που αφορά πνευματικές εξουσίες ή δυνάμεις δίδεται, κυρίως, μ' επάλειψη ελαίου σε νευραλγικά σημεία του σώματος, εν αντιθέσει με διαδικασίες εκχώρησης άλλων κοσμικών εξουσιών, οπότε χρησιμοποιείται ξίφος, στέμμα, δαχτυλίδι, σφραγίδα.
Ωστόσο, επί μακρόν, οι "ελαίω Θεού" βασιλείς της Ευρώπης ανέρχονταν στην εξουσία δεχόμενοι τη χάρη του ιερού ελαίου.
Το αγιασμένο λάδι θεραπεύει τις ασθένειες του σώματος με τη δύναμη της Θείας Χάριτος
Είναι κάποιος άρρωστος από εσάς; Ας προσκαλέσει τους πρεσβυτέρους της εκκλησίας και ας προσευχηθούν πάνω του, αφού τον αλείψουν με λάδι στο όνομα του Κυρίου και η ευχή της πίστης θα βοηθήσει τον άρρωστο και θα τον θεραπεύσει ο Κύριος και εάν έχει κάμει αμαρτίες θα του συχωρεθούν. Ιακώβου ε, 14~45
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς (I, 34), στην παραβολή του καλού Σαμαρείτη, αναφέρει, ότι κάποιος άνθρωπος πήγαινε από τα Ιεροσόλυμα στην Ιεριχώ και στον δρόμο κακοποιήθηκε από ληστές, που τον άφησαν μισοπεθαμένο. Ένας Σαμαρείτης που περνούσε από εκεί "κατέδηοε τα τραύματα αυτού επιχέων έλαιον και οίνον" Ας σημειωθεί, ότι ο Ευαγγελιστής Λουκάς ήταν γιατρός.
Οι δώδεκα μαθητές του Χριστού, όταν εστάλησαν να κηρύξουν το λόγο του,
«ήλειφον ελαίω πολλούς άρρωστους και έθεράπευον».
Μάρκος Στ, 13
Στη λαϊκή ιατρική το λάδι χρησιμοποιείται για την επάλειψη εκδορών, τραυμάτων, εγκαυμάτων ή δερματικών νοσημάτων, γιατί γλυκαίνει την πληγή.
Γενική, άλλωστε, είναι η πεποίθηση για την ευεργετική επίδραση, που έχει το λάδι από το καντήλι στην ανακούφιση ασθενών. Ένα βαμβακάκι βουτηγμένο στο χλιαρό λάδι του λύχνου ή του καντηλιού ανακουφίζει τον πόνο του αυτιού ή των αρθρώσεων.
Λάδι από τον Πανάγιο Τάφο ή την Παναγία της Τήνου ή το Άγιον Όρος ή από άλλα μεγάλα κέντρα της Χριστιανοσύνης, που μεταφέρουν οι πιστοί κατά το προσκύνημά τους, θεωρείται εξαιρετικό απόκτημα, γιατί δεν είναι απλά ένα ενθύμιο προσκυνήματος. Είναι μια βαθύτερη σχέση πίστης και ελπίδας. Το αγιασμένο λάδι διατηρεί τη θεία Χάρη, φυλάσσεται στα εικονίσματα και χρησιμοποιείται την ώρα της ανάγκης.
Το "Έλαιον" μαζί με τον "Σίτον" και τον "Οίνον" αποτελούν τα τρία βασικά συστατικά της διατροφής των μεσογειακών λαών και η Εκκλησία τα ευλογεί με την ωραία ευχή της ευλογίας των άρτων που προσκομίζουν οι πιστοί κατά τις μεγάλες γιορτές.
Ευλόγησε, Κύριε, το στάρι, το κραοί και το λάδι και πλήθυνέ τα στα σπίτια όσων προσφέρουν αυτά τα δώρα και σε όλο σου τον κόσμο και αγίασε τους πιστούς σου δούλους, που μεταλαμβάνουν από αυτά.
Στον Εκκλησιαστή (0,7,8) τα συναντάμε πάλι μαζί: Έλα φάγε με ευχαρίστηση το ψωμί σου και πιες με καθαρή καρδιά το κρασί σου, γιατί ο Θεός είναι ευχαριστημένος από τις πράξεις σου. Ας είναι τα ρούχα σου λευκά για πάντα και ας μη λείψει ποτέ το λάδι από το κεφάλι σου.
Τέλος, το λάδι και οι ελιές κατέχουν ξεχωριστή θέση στις νηστείες, που έχουν θεσπιστεί από την Εκκλησία για την προετοιμασία των πιστών για τις μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης. Σύμφωνα δε με το Ορθόδοξο τυπικό απαγορεύεται η κατάλυση ελαίου την Τετάρτη και Παρασκευή των μεγάλων νηστειών, όπως υπενθυμίζει και η λαϊκή παροιμία Τετάρτη λάδι να μη φας, τις όμορφες μη τις κοιτάς.
Στο Λευιτικό (Β,Ι ) ο ίδιος ο Θεός προσδιορίζει τη μορφή των αναίμακτων θυσιών:
«Έάν δέ ψυχή προσφέρει δώρον θυσίαν τω Κυρίω, σεμίδαλις εσται το δώρον αύτοΰ, καί έπιχεεί έπ' αύτο ελαιον...».
Εάν κάποιος προσφέρει θυσία, ως δώρο, στον Κύριο, ας είναι αλεύρι το δώρο του και ας το περιχύσει με λάδι.
Στον Ψαλμό (ΜΔ, 8) που ακολουθεί, η χρίση με λάδι αποτελεί ανταπόδοση για την αρετή και ιδιαίτερη ευλογία:
"Αγάπησες τη δικαιοσύνη και μίσησες την ανομία, γι' αυτό σε άλειψε ο Θεός, ο Θεός σου με λαδι ευφρόσυνο."
Στον Χριστιανισμό το λάδι κατέχει πρωταρχική θέση. Στους Ορθόδοξους, ιδιαίτερα, η παρήχηση των λέξεων έλαιον και έλεος δημιούργησε συσχετισμούς με τη θεϊκή ευσπλαχνία και χάρη.
Στο Βάπτισμα, μετά την ευλογία του ύδατος της κολυμβήθρας, έρχεται η ευλογία του ελαίου, το οποίο φέρνει μαζί του ο ανάδοχος και είναι αρκετό, ώστε να αλειφθεί όλο το σώμα του νεοφώτιστου και να χυθεί και στην κολυμβήθρα. Η χρήση αυτή πριν από την ανάδυση και κατάδυση στο νερό, έχει συμβολικό χαρακτήρα και προετοιμάζει τον πιστό για τους πνευματικούς αγώνες του εναντίον των δυνάμεων του κακού. Έχει την αρχή της στη συνήθεια των αθλητών της πάλης. Μετά την έξοδο από την κολυμβήθρα, ο νεοφώτιστος ενδύεται το λευκό του ένδυμα και ακολουθεί το Μυστήριο του Χρίσματος.
Κατά το μυστήριο αυτό "ο δούλος του Θεού χρίεται έλαιον αγαλλιάσεως" και σφραγίζεται με σφραγίδα ελαίου σταυροειδούς σε όλα του τα μέλη και τις αισθήσεις:" Σφραγίς δωρεάς Πνεύματος Αγίου". "Κεχρισμένος" με μύρο ο νεαρός χριστιανός γίνεται δεκτός στους κόλπους της Εκκλησίας.
Η παρασκευή του Αγίου Μύρου αποτελεί ιδιαίτερη θρησκευτική πράξη, που τελείται με κατάνυξη και μεγαλοπρέπεια κάθε τέσσερα χρόνια στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, για να διανεμηθεί στις ιερές Μητροπόλεις.
Το περισσότερο γνωστό μυστήριο, στο οποίο το λάδι αποτελεί το μοναδικό συστατικό στοιχείο, είναι το Ευχέλαιο.Η ακολουθία του καλείται και "ακολουθία του αγίου ελαίου".
Το Ευχέλαιο - ευχή + έλαιον, παράκληση της θείας προστασίας και επιφοιτήσεως της Θείας Χάριτος διά του ελαίου- αποτελεί ένα από τα επτά μυστήρια της Ορθοδόξου Εκκλησίας και έχει καθιερωθεί να τελείται κάθε Μεγάλη Τετάρτη στους ναούς.
Στις αγιαστικές ευχές ο ιερέας παρακαλεί το Θεό ν' αγιάσει το λάδι της καντήλας, που βρίσκεται μπροστά του" ώστε γενέσθαι τοις χριομένοις εις θεραπείαν και απαλλαγήν παντός πάθους, μολυσμού σαρκός και πνεύματος και παντός κακού..." και επιχρίει με το αγιασμένο λάδι το πιστό πλήρωμα, για να επέλθει η Θεία Χάρις. Ο Χριστιανός, κεχρισμένος, δέχεται την ευλογία του Θεού, που του προσφέρει ψυχική καθαρότητα και σωματική υγεία.
Η τέλεση του μυστηρίου του Ευχελαίου, κατά τη διάρκεια του έτους, ενδυναμώνει τον πιστό, τον εφοδιάζει με την πεποίθηση, ότι θα αντεπεξέλθει στις αντιξοότητες, του προσφέρει ψυχική και σωματική υγεία και τον γεμίζει με την ελπίδα, ότι θα ξεπεραστούν οι δυσκολίες του.
Το χρίσμα, που αφορά πνευματικές εξουσίες ή δυνάμεις δίδεται, κυρίως, μ' επάλειψη ελαίου σε νευραλγικά σημεία του σώματος, εν αντιθέσει με διαδικασίες εκχώρησης άλλων κοσμικών εξουσιών, οπότε χρησιμοποιείται ξίφος, στέμμα, δαχτυλίδι, σφραγίδα.
Ωστόσο, επί μακρόν, οι "ελαίω Θεού" βασιλείς της Ευρώπης ανέρχονταν στην εξουσία δεχόμενοι τη χάρη του ιερού ελαίου.
Το αγιασμένο λάδι θεραπεύει τις ασθένειες του σώματος με τη δύναμη της Θείας Χάριτος
Είναι κάποιος άρρωστος από εσάς; Ας προσκαλέσει τους πρεσβυτέρους της εκκλησίας και ας προσευχηθούν πάνω του, αφού τον αλείψουν με λάδι στο όνομα του Κυρίου και η ευχή της πίστης θα βοηθήσει τον άρρωστο και θα τον θεραπεύσει ο Κύριος και εάν έχει κάμει αμαρτίες θα του συχωρεθούν. Ιακώβου ε, 14~45
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς (I, 34), στην παραβολή του καλού Σαμαρείτη, αναφέρει, ότι κάποιος άνθρωπος πήγαινε από τα Ιεροσόλυμα στην Ιεριχώ και στον δρόμο κακοποιήθηκε από ληστές, που τον άφησαν μισοπεθαμένο. Ένας Σαμαρείτης που περνούσε από εκεί "κατέδηοε τα τραύματα αυτού επιχέων έλαιον και οίνον" Ας σημειωθεί, ότι ο Ευαγγελιστής Λουκάς ήταν γιατρός.
Οι δώδεκα μαθητές του Χριστού, όταν εστάλησαν να κηρύξουν το λόγο του,
«ήλειφον ελαίω πολλούς άρρωστους και έθεράπευον».
Μάρκος Στ, 13
Στη λαϊκή ιατρική το λάδι χρησιμοποιείται για την επάλειψη εκδορών, τραυμάτων, εγκαυμάτων ή δερματικών νοσημάτων, γιατί γλυκαίνει την πληγή.
Γενική, άλλωστε, είναι η πεποίθηση για την ευεργετική επίδραση, που έχει το λάδι από το καντήλι στην ανακούφιση ασθενών. Ένα βαμβακάκι βουτηγμένο στο χλιαρό λάδι του λύχνου ή του καντηλιού ανακουφίζει τον πόνο του αυτιού ή των αρθρώσεων.
Λάδι από τον Πανάγιο Τάφο ή την Παναγία της Τήνου ή το Άγιον Όρος ή από άλλα μεγάλα κέντρα της Χριστιανοσύνης, που μεταφέρουν οι πιστοί κατά το προσκύνημά τους, θεωρείται εξαιρετικό απόκτημα, γιατί δεν είναι απλά ένα ενθύμιο προσκυνήματος. Είναι μια βαθύτερη σχέση πίστης και ελπίδας. Το αγιασμένο λάδι διατηρεί τη θεία Χάρη, φυλάσσεται στα εικονίσματα και χρησιμοποιείται την ώρα της ανάγκης.
Το "Έλαιον" μαζί με τον "Σίτον" και τον "Οίνον" αποτελούν τα τρία βασικά συστατικά της διατροφής των μεσογειακών λαών και η Εκκλησία τα ευλογεί με την ωραία ευχή της ευλογίας των άρτων που προσκομίζουν οι πιστοί κατά τις μεγάλες γιορτές.
Ευλόγησε, Κύριε, το στάρι, το κραοί και το λάδι και πλήθυνέ τα στα σπίτια όσων προσφέρουν αυτά τα δώρα και σε όλο σου τον κόσμο και αγίασε τους πιστούς σου δούλους, που μεταλαμβάνουν από αυτά.
Στον Εκκλησιαστή (0,7,8) τα συναντάμε πάλι μαζί: Έλα φάγε με ευχαρίστηση το ψωμί σου και πιες με καθαρή καρδιά το κρασί σου, γιατί ο Θεός είναι ευχαριστημένος από τις πράξεις σου. Ας είναι τα ρούχα σου λευκά για πάντα και ας μη λείψει ποτέ το λάδι από το κεφάλι σου.
Τέλος, το λάδι και οι ελιές κατέχουν ξεχωριστή θέση στις νηστείες, που έχουν θεσπιστεί από την Εκκλησία για την προετοιμασία των πιστών για τις μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης. Σύμφωνα δε με το Ορθόδοξο τυπικό απαγορεύεται η κατάλυση ελαίου την Τετάρτη και Παρασκευή των μεγάλων νηστειών, όπως υπενθυμίζει και η λαϊκή παροιμία Τετάρτη λάδι να μη φας, τις όμορφες μη τις κοιτάς.
ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Τον 8ο π.χ αι. η καλλιεργημένη ελιά ήταν, πλέον, διαδεδομένη στην Ελλάδα.
Από τα Ιόνια νησιά, στα οποία η καλλιέργειά της αναφέρεται από τους ομηρικούς χρόνους, έως τα νησιά του Αιγαίου απέραντοι ελαιώνες κάλυπταν την ελληνική ύπαιθρο.
Πλουσιότατοι ήταν οι ελαιώνες της Δήλου, ενώ η Λέσβος, από αρχαιοτάτων χρόνων, ήταν ελαιοπαραγωγός.
Τους ελαιώνες της Άμφισσας θεωρούσαν από τους αρχαιότερους και πίστευαν, ότι τα πρώτα ελαιόδεντρα φυτεύτηκαν από τους Πελασγούς. Κατά τους κλασικούς χρόνους αποτελούσαν, συχνά, το μήλο της έριδος ανάμεσα στους κατοίκους της περιοχής και το μαντείο των Δελφών.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι η Εύβοια έβριθε ελαιοδέντρων και ο Αισχύλος αποκαλεί τη Σάμο "ελαιόφυτον".
Οι Αθηναίοι που γνώριζαν πόσο πολύτιμο ήταν το δέντρο - γι' αυτό, άλλωστε, του προσέδιδαν θεϊκή καταγωγή - το τιμούσαν ιδιαίτερα και το προστάτευαν νομοθετικά.
Στις αρχές του 6ου αιώνα ο Σόλωνας θέσπισε τον πρώτο νόμο για την προστασία των ελαιόδεντρων, που απαγόρευε να κόβονται πάνω από δύο δέντρα το χρόνο σε κάθε ελαιώνα. Επίσης επέβαλε με νόμο την τήρηση καθορισμένης απόστασης μεταξύ των φυτωρίων και αντιδιέστειλε τις μορίες από τις κοινές ελιές.
«Έλάαν δέ και συκήν έννέα πόδας άπό του άλλοτρίου φυτεύειν, τα δ' άλλα δένδρα πέντε πόδας».
Την ελιά και τη συκιά να φυτεύουν εννέα πόδια μακριά από του γείτονα, τα δε άλλα δέντρα πέντε. Σόλωνος Νόμοι, F 60α (54)
«Σόλων δέ και στοιχάδας τινάς έλάας έκάλεσε ταΐς μορίαις άντιτιθείς, ίσως τάς κατά στοίχον πεφυτευμενας».
Ο Σόλωνας δε και κάποιες ελιές ονόμασε στοιχάδες σε αντίθεση προς τις μορίες, ίσως αυτές που ήταν φυτεμένες κατά στοίχους (η μία πλάι στην άλλη).
ΣόΠωνος Νόμοι, F90 (34)
Στην κλασική αρχαιότητα η λατρεία του δέντρου της Αθηνάς ήταν τέτοια, που μόνο παρθένες και αγνοί άνδρες μπορούσαν να το περιποιηθούν. Σε μερικές, μάλιστα, περιοχές της Αττικής, όσοι ασχολούνταν με τη συγκομιδή του καρπού, έδιναν όρκο αγνότητας. Τα εγκλήματα που αφορούσαν στο ιερό δένδρο εκδικάζονταν στον Άρειο Πάγο.
Ο λογογράφος του 5ου αι. Λυσίας στο λόγο του "Αρεοπαγητικός, Περί του Σηκού απολογία" παρουσιάζει έναν άνθρωπο από την τάξη των κτηματιών, που με οξύτητα και ευστοχία υπερασπίζεται τον εαυτό του στον Άρειο Πάγο, κατηγορούμενος για παρανομία σε βάρος ελαιόδενδρου και ούτε καν ελαιόδενδρου. Είχε κατηγορηθεί για την καταστροφή του σηκού, του ξύλινου, δηλαδή, φράχτη που προστάτευε την ελιά. Με αξιοπρέπεια και αγανάκτηση προσπαθεί να αποσείσει την κατηγορία:
«έπειδή το χωρίον έκτησάμην, ουτ' έλάα ούτε σηκός ένήν έν αυτώ».
Όταν απόκτησα το χωράφι δεν υπήρχε μέσα ούτε ελιά, ούτε φράχτης.
Λυσία, Περί του Σηκού, 108,6
Ο κατηγορούμενος αγωνίζεται ν' αποδείξει, ότι δεν παρανόμησε, διαφορετικά τον περίμενε εξορία ή δήμευση της περιουσίας του. Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης μπορούσε ακόμη να επιβληθεί και θανατική ποινή σ' εκείνον, που ξερίζωνε ή κατέστρεφε ιερή ελιά.
«Και εί τις έξορυξειεν έλαίαν μορίαν ή κατάξειεν εκρινεν ή του Αρείου Πάγου Βουλή, και εί που καταγνοίη θανάτω τούτον έζημίου».
Εδώ φαίνεται έντονα ο κρατικός παρεμβατισμός και η προσπάθεια της πόλης να θέσει υπό τον έλεγχο της την αγροτική οικονομία, αφού το λάδι και το κρασί αποτελούσαν τα βασικά αγροτικά προϊόντα που στήριζαν την οικονομία της αρχαίας Αθήνας.
Ο Λυσίας μας διέσωσε την ατμόσφαιρα του φόβου, που επικρατούσε ανάμεσα στους Αθηναίους σε περίπτωση που συλλαμβάνονταν να κακοποιούν μια ελιά, αλλά και την κατάχρηση που έκαναν οι πολίτες του δικαιώματος να καταδίδουν τον ένοχο. Η ελιά είχε τεθεί υπό την προστασία του νόμου και "εκινδύνευε μεγίστης ζημίας", όποιος κακοποιούσε ελαιόδενδρο, ακόμη και εάν επρόκειτο για το περίφραγμα μιας μορίας.
Ήταν δε οι μορίες ιερές ελιές για τις οποίες πίστευαν οι Αθηναίοι ότι είχαν προέλθει από την ίδια ελιά, που φύτεψε η Αθηνά στον Πανδρόσειο ναό του Ερεχθείου, στην Ακρόπολη, και που είχαν πολλαπλασιαστεί με εκβλαστήματα (καταβολάδες), εξ ου και το όνομά τους.
Τον 8ο π.χ αι. η καλλιεργημένη ελιά ήταν, πλέον, διαδεδομένη στην Ελλάδα.
Από τα Ιόνια νησιά, στα οποία η καλλιέργειά της αναφέρεται από τους ομηρικούς χρόνους, έως τα νησιά του Αιγαίου απέραντοι ελαιώνες κάλυπταν την ελληνική ύπαιθρο.
Πλουσιότατοι ήταν οι ελαιώνες της Δήλου, ενώ η Λέσβος, από αρχαιοτάτων χρόνων, ήταν ελαιοπαραγωγός.
Τους ελαιώνες της Άμφισσας θεωρούσαν από τους αρχαιότερους και πίστευαν, ότι τα πρώτα ελαιόδεντρα φυτεύτηκαν από τους Πελασγούς. Κατά τους κλασικούς χρόνους αποτελούσαν, συχνά, το μήλο της έριδος ανάμεσα στους κατοίκους της περιοχής και το μαντείο των Δελφών.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι η Εύβοια έβριθε ελαιοδέντρων και ο Αισχύλος αποκαλεί τη Σάμο "ελαιόφυτον".
Οι Αθηναίοι που γνώριζαν πόσο πολύτιμο ήταν το δέντρο - γι' αυτό, άλλωστε, του προσέδιδαν θεϊκή καταγωγή - το τιμούσαν ιδιαίτερα και το προστάτευαν νομοθετικά.
Στις αρχές του 6ου αιώνα ο Σόλωνας θέσπισε τον πρώτο νόμο για την προστασία των ελαιόδεντρων, που απαγόρευε να κόβονται πάνω από δύο δέντρα το χρόνο σε κάθε ελαιώνα. Επίσης επέβαλε με νόμο την τήρηση καθορισμένης απόστασης μεταξύ των φυτωρίων και αντιδιέστειλε τις μορίες από τις κοινές ελιές.
«Έλάαν δέ και συκήν έννέα πόδας άπό του άλλοτρίου φυτεύειν, τα δ' άλλα δένδρα πέντε πόδας».
Την ελιά και τη συκιά να φυτεύουν εννέα πόδια μακριά από του γείτονα, τα δε άλλα δέντρα πέντε. Σόλωνος Νόμοι, F 60α (54)
«Σόλων δέ και στοιχάδας τινάς έλάας έκάλεσε ταΐς μορίαις άντιτιθείς, ίσως τάς κατά στοίχον πεφυτευμενας».
Ο Σόλωνας δε και κάποιες ελιές ονόμασε στοιχάδες σε αντίθεση προς τις μορίες, ίσως αυτές που ήταν φυτεμένες κατά στοίχους (η μία πλάι στην άλλη).
ΣόΠωνος Νόμοι, F90 (34)
Στην κλασική αρχαιότητα η λατρεία του δέντρου της Αθηνάς ήταν τέτοια, που μόνο παρθένες και αγνοί άνδρες μπορούσαν να το περιποιηθούν. Σε μερικές, μάλιστα, περιοχές της Αττικής, όσοι ασχολούνταν με τη συγκομιδή του καρπού, έδιναν όρκο αγνότητας. Τα εγκλήματα που αφορούσαν στο ιερό δένδρο εκδικάζονταν στον Άρειο Πάγο.
Ο λογογράφος του 5ου αι. Λυσίας στο λόγο του "Αρεοπαγητικός, Περί του Σηκού απολογία" παρουσιάζει έναν άνθρωπο από την τάξη των κτηματιών, που με οξύτητα και ευστοχία υπερασπίζεται τον εαυτό του στον Άρειο Πάγο, κατηγορούμενος για παρανομία σε βάρος ελαιόδενδρου και ούτε καν ελαιόδενδρου. Είχε κατηγορηθεί για την καταστροφή του σηκού, του ξύλινου, δηλαδή, φράχτη που προστάτευε την ελιά. Με αξιοπρέπεια και αγανάκτηση προσπαθεί να αποσείσει την κατηγορία:
«έπειδή το χωρίον έκτησάμην, ουτ' έλάα ούτε σηκός ένήν έν αυτώ».
Όταν απόκτησα το χωράφι δεν υπήρχε μέσα ούτε ελιά, ούτε φράχτης.
Λυσία, Περί του Σηκού, 108,6
Ο κατηγορούμενος αγωνίζεται ν' αποδείξει, ότι δεν παρανόμησε, διαφορετικά τον περίμενε εξορία ή δήμευση της περιουσίας του. Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης μπορούσε ακόμη να επιβληθεί και θανατική ποινή σ' εκείνον, που ξερίζωνε ή κατέστρεφε ιερή ελιά.
«Και εί τις έξορυξειεν έλαίαν μορίαν ή κατάξειεν εκρινεν ή του Αρείου Πάγου Βουλή, και εί που καταγνοίη θανάτω τούτον έζημίου».
Εδώ φαίνεται έντονα ο κρατικός παρεμβατισμός και η προσπάθεια της πόλης να θέσει υπό τον έλεγχο της την αγροτική οικονομία, αφού το λάδι και το κρασί αποτελούσαν τα βασικά αγροτικά προϊόντα που στήριζαν την οικονομία της αρχαίας Αθήνας.
Ο Λυσίας μας διέσωσε την ατμόσφαιρα του φόβου, που επικρατούσε ανάμεσα στους Αθηναίους σε περίπτωση που συλλαμβάνονταν να κακοποιούν μια ελιά, αλλά και την κατάχρηση που έκαναν οι πολίτες του δικαιώματος να καταδίδουν τον ένοχο. Η ελιά είχε τεθεί υπό την προστασία του νόμου και "εκινδύνευε μεγίστης ζημίας", όποιος κακοποιούσε ελαιόδενδρο, ακόμη και εάν επρόκειτο για το περίφραγμα μιας μορίας.
Ήταν δε οι μορίες ιερές ελιές για τις οποίες πίστευαν οι Αθηναίοι ότι είχαν προέλθει από την ίδια ελιά, που φύτεψε η Αθηνά στον Πανδρόσειο ναό του Ερεχθείου, στην Ακρόπολη, και που είχαν πολλαπλασιαστεί με εκβλαστήματα (καταβολάδες), εξ ου και το όνομά τους.
Στην αρχή ήταν συγκεντρωμένες στο χώρο μεταξύ Ιεράς Οδού, Ακαδημίας και Κηφισού, αργότερα όμως εξαπλώθηκαν σ' όλη την Αττική και φαίνεται ότι η πόλη κάποια στιγμή κατέγραψε ως μορίες όλες τις γέρικες ελιές, ακόμη κι αν αποτελούσαν μέρος ιδιωτικής περιουσίας - στοιχείο στο οποίο, κατά μια άποψη, οφείλουν το όνομά τους (μόρος= μέρος).
Τα δέντρα αυτά ανήκαν στην πόλη, η οποία έδειχνε ιδιαίτερη φροντίδα. Τα περιέβαλε με ξύλινο φράχτη, το "σηκό", και έστελνε υπαλλήλους -"επιγνώμονας" - να ελέγχουν την κατάστασή τους.
Αν στο κτήμα κάποιου Αθηναίου βρισκόταν μια τέτοια ελιά ήταν υποχρεωμένος όχι μόνο να μη την καταστρέψει, αλλά και να μη καλλιεργεί τίποτε σε μικρή απόσταση γύρω από το δέντρο. Ακόμη κι αν είχε ξεραθεί, έπρεπε να το προστατεύει, γιατί μπορούσε από τον ξερό κορμό του να πεταχτούν νέα βλαστάρια, όπως συνέβη με την ιερή ελιά που έκαψε ο Ξέρξης στην Ακρόπολη.
Ο πλούτος και η ευμάρεια στην Αθήνα του Χρυσού Αιώνα οφείλονταν εν πολλοίς και στη μεγάλη παραγωγή ελαιολάδου. Οι ελιές αφθονούσαν στην Αττική πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Κατά τη διάρκειά του, όμως, επήλθαν μεγάλες καταστροφές στους ελαιώνες καθώς οι Πελοποννήσιοι υλοτόμησαν την Αττική και οι Αθηναίοι την παραμέλησαν, οι δε νόμοι που είχαν θεσπιστεί για την προστασία των ελαιοδένδρων είχαν ατονήσει. Ο Λυσίας γράφει σχετικά:
Γιατί όλοι γνωρίζετε ότι ο πόλεμος υπήρξε αιτία πολλών κακών και τα μεν κτήματα, που, βρίσκονταν μακριά δενδροτομούντο από τους Λακεδαιμόνιους, όσα δε βρίσκονταν πλησίον λεηλατούντο από τους φίλους... δεν πρέπει λοιπόν να απορούμε, εάν έκοβαν τότε τις ιερές ελιές, εφόσον δεν μπορούσαμε ούτε τα δικά μας (κτήματα) να διαφυλάξουμε. Γνωρίζετε δε, κύριοι βουλευτές, όσοι ιδιαίτερα από σας φροντίζετε αυτά, ότι εκείνη την εποχή πολλά ήταν πυκνοφυτεμένα τόσο από ιδιωτικές, όσο και από ιερές ελιές, τα περισσότερα εκ των οποίων τώρα είναι κομμένα και η γη έχει αποψιλωθεί. Αρεοπαγητικός, Περί του Σηκού Απολογία, 108,6/109,7
Ένα προνομιούχο μύρο
Στην αρχαιότητα οι άνθρωποι δεν γνώριζαν το σαπούνι. Για την καθαριότητά τους, κατά τον Flaceliere, χρησιμοποιούσαν ανθρακικό άλας από ακάθαρτη σόδα, ορυκτό, ή διάλυση ποτάσας, που την έφτιαχναν με στάχτη από ξύλα ή άργιλο.
Οι αρχαίοι έδιναν μεγάλη σημασία στην υγιεινή, στην περιποίηση του σώματος και στις σωματικές ασκήσεις. Πλένονταν σε ανοικτό χώρο στις πηγές, στα ποτάμια και στη θάλασσα.
Ο Πεισίστρατος και οι γιοι του, τον 6ο αιώνα, εφοδίασαν την Αθήνα με κρήνες μνημειώδεις. Οι παλαίστρες και τα γυμναστήρια ήταν εφοδιασμένα με κρήνες, με στρογγυλές και αβαθείς λεκάνες για καθαρισμό, ακόμη και με μικρά κολυμβητήρια.
Οι Έλληνες της κλασσικής αρχαιότητας γνώριζαν, επίσης, το λουτρό της καθαριότητας και της ξεκούρασης σε λουτήρα ατομικό. Οι Ατθίδες έπαιρναν το λουτρό τους στο σπίτι τους σε μαρμάρινους λουτήρες, που βρίσκονταν σ' ένα δωμάτιο του γυναικωνίτη. Άντρες και γυναίκες άλειφαν τα μαλλιά τους με αρωματισμένο λάδι για να τους προσδίδουν στιλπνότητα. Μετά το λουτρό έτριβαν το σώμα τους με "χυτλον", μείγμα νερού και λαδιού - υδρέλαιον - για να διατηρούν την ελαστικότητα της επιδερμίδας τους και να την προφυλάσσουν από την ξηρασία.
Προς το τέλος του 5ου αιώνα εμφανίζονται τα δημόσια λουτρά, τα "βαλανεία". Οι "παίδες" που υπηρετούσαν στα βαλανεία φρόντιζαν για τη θέρμανση, έχυναν νερό στους λουόμενους και τους άλειφαν με λάδι.
Το λάδι, μετά το λουτρό, εμπόδιζε τη σκόνη να μπαίνει στους πόρους του δέρματος και διατηρούσε την ελαστικότητα της επιδερμίδας. Αυτή η εντριβή επέτρεπε συγχρόνως να θερμανθεί το σώμα και ν' αποφευχθεί η ξήρανση και ο ερεθισμός από τη χρήση ασβεστουχου νερού. Στα βαλανεία υπήρχε ειδικό δωμάτιο, το "ελαιοθέσιον", στο οποίο οι λουόμενοι αλείφονταν με λάδι.
Το μικρό φιαλίδιο, που ήταν γεμάτο με αρωματικό λάδι, ο "αρύβαλλος", συντρόφευε το καθημερινό λουτρό. Αρωματικό λάδι έβαζαν, επίσης, στον αλάβαστρο και στη λήκυθο.
Ο αρυβαλλος, ο αλάβαστρος και η λήκυθος ήταν μικρά δοχεία, με λαιμό πολύ στενό απ' όπου το αρωματισμένο λάδι γλιστρούσε σταγόνα, σταγόνα. Οι πρόγονοι μας γέμιζαν τα δοχεία στους εμπόρους για ν' αλειφτούν μετά το λουτρό και την παλαίστρα. Τον 7ο και 6ο αιώνα αυτά τα δοχεία αποτελούσαν χαρακτηριστικό τομέα της παραγωγής των κορίνθιακών αγγείων. Εξάγονταν, σχεδόν σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου και βρίσκονται, στην κυριολεξία κατά εκατοντάδες στους τάφους και τα ιερά.
Το μικρό αυτό φιαλίδιο ήταν απαραίτητο, για να πάρει κανείς το χρίσμα του πολιτισμένου. Το πρόσφεραν στον περαστικό επισκέπτη, το κουβαλούσαν μαζί τους στο λουτρό και η ποιότητα του περιεχομένου του χαρακτήριζε τον άνδρα. Ο Θεόφραστος στους Χαρακτήρες ειρωνεύεται το φιλάργυρο, που δεν έχει παρά ένα πολύ μικρό αρύβαλλο με λάδι... ταγκό, ο ακάθαρτος!
"Ελαίου όζειν"
Πέραν από τη χρήση του λαδιού για την καθημερινή περιποίηση του σώματος, το χρησιμοποιούσαν, κατεξοχήν, οι αθλητές στην παλαίστρα.
Πριν τις φυσικές ασκήσεις, ιδιαίτερα την πάλη και το τρέξιμο, οι αθλητές άλειφαν το σώμα με λάδι.
Από τον 4ο αιώνα π. Χ. εμφανίζεται στις παλαίστρες και ο "αλείπτης" ειδικός στην αρχή για την επάλειψη του σώματος των αθλητών. Αργότερα, επειδή γνώριζε την τεχνική της εντριβής και συνδύαζε τη θεωρητική γνώση και την πρακτική εμπειρία, αναδείχτηκε σε βασικό λειτουργό της γυμναστικής αγωγής.
Κατά το Θουκυδίδη (Α, 6) πρώτοι οι Λακεδαιμόνιοι στους αθλητικούς αγώνες παρουσιάστηκαν γυμνοί και αλείφονταν με λάδι.
Αυτή η πρακτική είχε σκοπό την προθέρμανση των μυών, και την προστασία του σώματος από τις αλλαγές της θερμοκρασίας, το κρύο, τον ήλιο και τα εγκαύματα αλλά και... την αποφυγή των λαβών των αντιπάλων. Μετά την άσκηση νέες εντριβές εξουδετέρωναν την κόπωση.
Στις παλαίστρες υπήρχαν μαγαζιά, που πουλούσαν λάδι και άμμο, γιατί το λάδι και η άμμος ήταν απαραίτητα για τις σωματικές ασκήσεις των Ελλήνων.
Στην εποχή του Περικλή καθένας έφερνε την προμήθειά του από λάδι στο γυμνάσιο. Από το 2ο αιώνα π.Χ„ τα γυμνάσια άρχισαν να το προσφέρουν δωρεάν. Επειδή, όμως, ήταν μια σημαντική δαπάνη, οι πλούσιοι Ρωμαίοι πολίτες και οι αυτοκράτορες, αργότερα, έδιναν δείγματα γενναιοδωρίας προσφέροντας μεγάλες ποσότητες λαδιού στους αθλητές ή κάνοντας δωρεές που επέτρεπαν στον καθένα να προμηθεύεται μόνος του το λάδι του.
Η ζήτηση του λαδιού για τα γυμνάσια ήταν σημαντική και έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην εξάπλωση της ελαιοκαλλιέργειας κατά τη Ρωμαϊκή εποχή. Υπήρχε δε και η παροιμία "ελαίου όζειν"- μυρίζει λάδι - γι' αυτούς που σύχναζαν στην παλαίστρα.
Ο νέος, που σύχναζε στην παλαίστρα, είχε μαζί του το σφουγγάρι για την καθαριότητα, τον αρύβαλλο ή αλάβαστρο με το λάδι και τη στλεγγίδα, τη μπρούντζινη ξύστρα με το δρεπανοειδές σχήμα, που παριστάνεται συχνά στα αγγεία.
Πριν από την άθληση πλενόταν σε μια πηγή ή σε μια γούρνα, άλειφε τό σώμα του με λάδι και πασπαλιζόταν με άμμο ή σκόνη. Αυτή την τακτική την επέβαλλε η υγιεινή, γιατί πίστευαν ότι κατ' αυτό τον τρόπο το σώμα προστατευόταν από τη "δυσκρασία".
Μετά τις ασκήσεις ο αθλητής ήταν καλυμμένος από ένα στρώμα άμμου, ιδρώτα και λαδιού. Για ν' απαλλαγεί έξυνε το σώμα του με τη στλεγγίδα. Ήταν δε οι στλεγγίδες μεταλλικά ξύστρα, με τα οποία απέξεαν από το σώμα τον "γλοιόν". Τα ξύσματα που έπεφταν μαζεύονταν από τον υπεύθυνο του γυμνασίου και πουλιόνταν για... ιατρική χρήση, εμπόριο κερδοσκοπικό, μας λέει ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος. Ειρωνεύονταν μάλιστα, τους κυνικούς φιλοσόφους για την ακαθαρσία τους λέγοντας πως αν αισθανθούν την ανάγκη ν' αλειφτούν με λάδι πηγαίνουν στα δημόσια λουτρά και αλείφονται με τη.... βρόμα ανακατεμένη με λάδι, που βγάζουν με τη στλεγγίδα, όσοι κάνουν το μπάνιο τους.
Σπονδαί ελαίου
Οι αρχαίοι δεν άλειφαν μόνο το σώμα τους με λάδι, αλλά και τα αγάλματα των θεών τους. Στην Ολυμπία υπήρχε η λατρευτική συνήθεια της επάλειψης του χρυσελεφάντινου αγάλματος του Δία. Τη συνήθεια αυτή υπαγόρευε η ανάγκη προστασίας του ελεφαντοστέινου τμήματος από τις μεταβολές της θερμοκρασίας και υγρασίας, η οποία ήταν διαπεραστική στην ελώδη περιοχή της ιεράς Άλτης. Έτσι, το καταπληκτικό έργο του Φειδία, που θεωρείτο ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου ήταν αδιάκοπα γυαλισμένο με λάδι. «Έλαιον γαρ τω άγάλματι εστίν έν -Ολυμπία συμφέρον, και έλαιον εστί τό άπειργον μή γίγνεσθαι τω έλέφαντι βλάβος δια τό έλώδες της "Αλτεως». Παυσανία, V 11,10
Στους Δελφούς, στο σημείο, που συναντήθηκαν οι δύο αετοί, οι σταλμένοι από το Δία για να προσδιοριστεί το κέντρο του κόσμου, ο ομφαλός της γης:
«λίθος εστίν ού μέγας και έλαιον οσημέραι καταχέουσι». Παυσανία, Χ 24,6
υπάρχει λίθος, όχι μεγάλος, τον οποίο καθημερινά περιχύνουν με λάδι.
Οι Ομηρικοί ήρωες πρόσφεραν σπονδές στους νεκρούς με κρασί λάδι και μέλι. Η Ιφιγένεια, βαθιά συγκινημένη από την άδικη μοίρα, που κατατρέχει τον Ορέστη, αγνοώντας πως είναι αδελφός της, υπόσχεται, ότι θα προσφέρει στο νεκρό του σώμα ό,τι απαιτεί η παράδοση.
Στολίδια μες τον τάφο σου θα βάλω
πολλά, με ξανθό λάδι θα σου σβήσω
τη στάχτη, και θα ρίξω στην πυρά σου
τις γλυκιές σταβαξιές που απ' τα' άνθη βγάζει
το βουνίσιο ξανθόμαυρο μελήσσι.
Ευριπίδη, Ιφιγένεια η εν Ταύροις, στ. 632-635
Και ο Ιακώβ στο σημείο, που είδε ανοιχτούς τους Επτά Ουρανούς
έστηκεν αυτήν στήλην και επέχυσεν έλαιον εις το άκρον αυτής Γένεσις ΚΗ,18
Έπαθλο αγώνων
Στην Αθήνα, στη μεγάλη γιορτή των Παναθηναίων, που ετελείτο κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμή της Αθηνάς Παλλάδας, το βραβείο το οποίο, έπαιρναν οι νικητές στους αθλητικούς αγώνες ήταν λάδι.
Τη συλλογή του ελαιόκαρπου από τις ιερές ελιές η πόλη εκχωρούσε στην αρχή σε ιδιώτες. Από τον 4ο π. Χ. αιώνα και ύστερα το έργο ανατέθηκε στον "επώνυμο άρχοντα". Ο Αριστοτέλης στην Αθηναίων Πολιτεία (IX) περιγράφει τη σχετκή διαδικασία:
Κλρώνουν δε και δέκα αθλοθέτες, ένα από κάθε φυλή. Αυτοί παραμένουν στην εξουσία τέσσερα χρόνια και έχουν την ευθύνη για την πομπή των Παναθηναίων, το μουσικό και γυμνικό αγώνα και την ιπποδρομία και φροντίζουν για τον πέπήο, φροντίζουν, επίσης, και τους αμφορείς μαζί με τη βουβή και προσφέρουν το Μδι στους αθλητές. Συήίίέγεται δε το Μδι από τις ιερές εϋιές. Εισπράττει δε ο άρχοντας από αυτούς που έχουν τα κτήματα μέσα στα οποία βρίσκονται οι ιερές ελιές τρία ημικοτύλια για κάθε δέντρο. Προηγουμένως η πόλη πουλούσε τον καρπό. Και αν κάποιος ξερίζωνε ιερή ελιά ή έκοβε δικαζόταν στον Άρειο Πάγο και εφόσον εκρίνετο ένοχος καταδικαζόταν σε θάνατο. Γι' αυτό όποιος έχει το κτήμα προσφέρει το λάδι, ο νόμος εφαρμόζεται, η δε δίκη αποφεύγεται.
Τώρα η πόλη παίρνει το λάδι από το κτήμα και όχι από τις ελιές (που βρίσκονται σ'αυτό). Αφού μαζέψει λοιπόν ο άρχοντας το λάδι που έχει οριστεί κατά τη χρονιά που έχει το αξίωμα, το παραδίδει στους ταμίες στην Ακρόπολη και δεν μπορεί να αναλάβει καθήκοντα στον Άρειο Πάγο πριν παραδώσει όλο το λάδι στους ταμίες. Οι δε ταμίες όλο το χρόνο το φυλάσσουν στην Ακρόπολη, κατά δε τη γιορτή των Παναθηναίων το καταμετρούν στους αθλοθέτες, οι δε αθλοθέτες το προσφέρουν στους νικητές των αγώνων. Είναι δε τα έπαθλα των αγώνων για όσους νικούν στη μουσική άργυρος και χρυσός, στην ευανδρία ασπίδες, στους δε γυμνικούς αγώνες και στην ιπποδρομίαλάδι.
Το λάδι από τις ιερές ελιές, τις μορίες, έθεταν σε μελανόμορφα αγγεία, τους περίφημους παναθηναϊκούς αμφορείς, οι οποίοι, για λόγους θρησκευτικού συντηρητισμού, έφεραν πάντα την ίδια τυπική διακόσμηση: στη μια όψη παράσταση της Αθηνάς Προμάχου (ασπίδα, αιγίδα, κράνος και παλλόμενο δόρυ στο υψωμένο δεξί χέρι) με την επιγραφή από πάνω προς τα κάτω ΤΏΝ ΑΘΗΝΗΘΕΝ ΑΘΛΩΝ", από τους αγώνες στην Αθήνα, και στην άλλη παράσταση διαφόρων αγωνισμάτων, για τα οποία "προετίθεντο άθλα".
Από το 390 πΧ και μετά προστίθεται, παράλληλα με την αναφερθείσα επιγραφή και δεξιά της μορφής της Αθηνάς, το όνομα του επώνυμου άρχοντα Κατ' αυτό τον τρόπο η πόλη έλεγχε την ποιότητα και την ποσότητα του λαδιού, που ο επώνυμος άρχοντας παρέδιδε, εφόσον εμπλέκονταν τέσσερις άρχοντες στη διαδικασία. Έτσι ερμηνεύεται και η απουσία της αναφοράς του ονόματος του επώνυμου άρχοντα του έτους της γιορτής των Παναθηναίων, γιατί οι αγώνες ετελούντο το μήνα Εκατομβαιώνα-μέσα Ιουλίου - όταν ο ελαιόκαρπος δεν είχε ακόμη ωριμάοει.
Η ανάθεση της κατασκευής των αμφορέων γινόταν από την πόλη στο κεραμικό εργαστήριο, που είχε επιλεγεί κατόπιν διαγωνισμού.
Ο αριθμός των παναθηναϊκών αμφορέων - επάθλων στα γυμνικά αγωνίσματα: πένταθλο (άλμα, δρόμος, δίσκος, ακόντιο, πάλη) πυγμαχία και παγκράτιο εκυμαίνετο, ανάλογα με το αγώνισμα, μέχρι τριάντα αμφορείς στους παίδες και εβδομήντα στους άνδρες. Στην ιπποδρομία ο πρώτος νικητής μπορούσε να φθάσει τους 140 αμφορείς.
Αν υπολογίσουμε ότι, κάθε παναθηναϊκός αμφορέας χωρούσε γύρω στα 35-40 κιλά, ο νικητής στην ιπποδρομία θα κέρδιζε περίπου ... 5 τόνους λάδι, η δε πόλη που υπολογίζεται ότι μοίραζε περί τους 1800-2000 αμφορείς, χρειαζόταν κάθε τέσσερα χρόνια γύρω στους... 70 τόνους για τα έπαθλα των αγώνων.
Παλιότερα το λάδι προερχόταν μόνο από τα ιερά δέντρα. Από τον 4ο αιώνα, όμως, και μετά οι ιδιοκτήτες των κτημάτων μέσα στα οποία βρίσκονταν οι μορίες είχαν την υποχρέωση να παραδίδουν στην πόλη μια συγκεκριμένη ποσότητα λαδιού ανεξάρτητα από ποιο δέντρο προερχόταν.
Η ποσότητα είχε καθοριστεί σε τρία ημικοτύλια - που ισοδυναμούν περίπου με μισό σημερινό κιλό - για κάθε δέντρο. Η μικρή εισφορά δείχνει τη μεγάλη εξάπλωση της ελαιοκαλλιέργειας στην αττική ύπαιθρο, αφού ήταν αρκετή για να μαζευτούν, περίπου, 18 τόνοι λάδι το χρόνο για να δοθούν ως έπαθλο. Επίσης, δείχνει και το μεγάλο αριθμό των μοριών, των ιερών ελαιών της Αθηνάς, που υπολογίζονται σε 173.000.
Τι έκανε ο νικητής τόσο λάδι; μάλλον το πουλούσε. Ήταν άλλωστε η μόνη περίπτωση που επιτρεπόταν η εξαγωγή του λαδιού από την Αθήνα- "ούκ εστι δε εξαγωγή ελαίου εξ Αθηνών, εί μή τοις νικώσι". Και, μάλιστα, φαίνεται, ότι το πουλούσε μαζί με τον αμφορέα ως εγγύηση προέλευσης και γνησιότητας προς τον πελάτη. Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση εκατοντάδων παναθηναϊκών αμφορέων σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, από την Κριμαία μέχρι τη Μασσαλία, που δεν μπορούμε να υποθέσουμε, ότι ανήκαν σε μη Αθηναίους νικητές των αγώνων.
Σύμφωνα με υποθέσεις αυτό το άριστης ποιότητας και πανάκριβο παναθηναϊκό λάδι, του οποίου η τιμή ήταν απαγορευτική για το συνηθισμένο βαλάντιο, εχρησιμοποιείτο για επάλειψη του σώματος των αθλητών κατά την άθληση ή για την παρασκευή αρωμάτων. Προς την υπόθεση αυτή συγκλίνει και η μαρτυρία του Πλίνιου που αναφέρει άρωμα που λεγόταν Ρanathenaicum.
Η παρουσία του ιερού δέντρου στη γιορτή της Παλλάδας μαρτυρείται και κατ' άλλο τρόπο. Στη μεγάλη πομπή των Παναθηναίων, που άρχιζε από τον Κεραμεικό, συμμετείχαν θαλεροί και διαλεγμένοι για την καλή τους εμφάνιση γέροντες ευγενών οικογενειών, οι θαλλοφόροι, που κρατούσαν στο χέρι "Θαλλον", τρυφερό κλαδί ελιάς προερχόμενο από την ιερή ελιά της Παλλάδας, "ως συμπαρομαρτούντος πάση ηλικία του κάλλους".
Το είδαμε εδώ
Τα δέντρα αυτά ανήκαν στην πόλη, η οποία έδειχνε ιδιαίτερη φροντίδα. Τα περιέβαλε με ξύλινο φράχτη, το "σηκό", και έστελνε υπαλλήλους -"επιγνώμονας" - να ελέγχουν την κατάστασή τους.
Αν στο κτήμα κάποιου Αθηναίου βρισκόταν μια τέτοια ελιά ήταν υποχρεωμένος όχι μόνο να μη την καταστρέψει, αλλά και να μη καλλιεργεί τίποτε σε μικρή απόσταση γύρω από το δέντρο. Ακόμη κι αν είχε ξεραθεί, έπρεπε να το προστατεύει, γιατί μπορούσε από τον ξερό κορμό του να πεταχτούν νέα βλαστάρια, όπως συνέβη με την ιερή ελιά που έκαψε ο Ξέρξης στην Ακρόπολη.
Ο πλούτος και η ευμάρεια στην Αθήνα του Χρυσού Αιώνα οφείλονταν εν πολλοίς και στη μεγάλη παραγωγή ελαιολάδου. Οι ελιές αφθονούσαν στην Αττική πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Κατά τη διάρκειά του, όμως, επήλθαν μεγάλες καταστροφές στους ελαιώνες καθώς οι Πελοποννήσιοι υλοτόμησαν την Αττική και οι Αθηναίοι την παραμέλησαν, οι δε νόμοι που είχαν θεσπιστεί για την προστασία των ελαιοδένδρων είχαν ατονήσει. Ο Λυσίας γράφει σχετικά:
Γιατί όλοι γνωρίζετε ότι ο πόλεμος υπήρξε αιτία πολλών κακών και τα μεν κτήματα, που, βρίσκονταν μακριά δενδροτομούντο από τους Λακεδαιμόνιους, όσα δε βρίσκονταν πλησίον λεηλατούντο από τους φίλους... δεν πρέπει λοιπόν να απορούμε, εάν έκοβαν τότε τις ιερές ελιές, εφόσον δεν μπορούσαμε ούτε τα δικά μας (κτήματα) να διαφυλάξουμε. Γνωρίζετε δε, κύριοι βουλευτές, όσοι ιδιαίτερα από σας φροντίζετε αυτά, ότι εκείνη την εποχή πολλά ήταν πυκνοφυτεμένα τόσο από ιδιωτικές, όσο και από ιερές ελιές, τα περισσότερα εκ των οποίων τώρα είναι κομμένα και η γη έχει αποψιλωθεί. Αρεοπαγητικός, Περί του Σηκού Απολογία, 108,6/109,7
Ένα προνομιούχο μύρο
Στην αρχαιότητα οι άνθρωποι δεν γνώριζαν το σαπούνι. Για την καθαριότητά τους, κατά τον Flaceliere, χρησιμοποιούσαν ανθρακικό άλας από ακάθαρτη σόδα, ορυκτό, ή διάλυση ποτάσας, που την έφτιαχναν με στάχτη από ξύλα ή άργιλο.
Οι αρχαίοι έδιναν μεγάλη σημασία στην υγιεινή, στην περιποίηση του σώματος και στις σωματικές ασκήσεις. Πλένονταν σε ανοικτό χώρο στις πηγές, στα ποτάμια και στη θάλασσα.
Ο Πεισίστρατος και οι γιοι του, τον 6ο αιώνα, εφοδίασαν την Αθήνα με κρήνες μνημειώδεις. Οι παλαίστρες και τα γυμναστήρια ήταν εφοδιασμένα με κρήνες, με στρογγυλές και αβαθείς λεκάνες για καθαρισμό, ακόμη και με μικρά κολυμβητήρια.
Οι Έλληνες της κλασσικής αρχαιότητας γνώριζαν, επίσης, το λουτρό της καθαριότητας και της ξεκούρασης σε λουτήρα ατομικό. Οι Ατθίδες έπαιρναν το λουτρό τους στο σπίτι τους σε μαρμάρινους λουτήρες, που βρίσκονταν σ' ένα δωμάτιο του γυναικωνίτη. Άντρες και γυναίκες άλειφαν τα μαλλιά τους με αρωματισμένο λάδι για να τους προσδίδουν στιλπνότητα. Μετά το λουτρό έτριβαν το σώμα τους με "χυτλον", μείγμα νερού και λαδιού - υδρέλαιον - για να διατηρούν την ελαστικότητα της επιδερμίδας τους και να την προφυλάσσουν από την ξηρασία.
Προς το τέλος του 5ου αιώνα εμφανίζονται τα δημόσια λουτρά, τα "βαλανεία". Οι "παίδες" που υπηρετούσαν στα βαλανεία φρόντιζαν για τη θέρμανση, έχυναν νερό στους λουόμενους και τους άλειφαν με λάδι.
Το λάδι, μετά το λουτρό, εμπόδιζε τη σκόνη να μπαίνει στους πόρους του δέρματος και διατηρούσε την ελαστικότητα της επιδερμίδας. Αυτή η εντριβή επέτρεπε συγχρόνως να θερμανθεί το σώμα και ν' αποφευχθεί η ξήρανση και ο ερεθισμός από τη χρήση ασβεστουχου νερού. Στα βαλανεία υπήρχε ειδικό δωμάτιο, το "ελαιοθέσιον", στο οποίο οι λουόμενοι αλείφονταν με λάδι.
Το μικρό φιαλίδιο, που ήταν γεμάτο με αρωματικό λάδι, ο "αρύβαλλος", συντρόφευε το καθημερινό λουτρό. Αρωματικό λάδι έβαζαν, επίσης, στον αλάβαστρο και στη λήκυθο.
Ο αρυβαλλος, ο αλάβαστρος και η λήκυθος ήταν μικρά δοχεία, με λαιμό πολύ στενό απ' όπου το αρωματισμένο λάδι γλιστρούσε σταγόνα, σταγόνα. Οι πρόγονοι μας γέμιζαν τα δοχεία στους εμπόρους για ν' αλειφτούν μετά το λουτρό και την παλαίστρα. Τον 7ο και 6ο αιώνα αυτά τα δοχεία αποτελούσαν χαρακτηριστικό τομέα της παραγωγής των κορίνθιακών αγγείων. Εξάγονταν, σχεδόν σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου και βρίσκονται, στην κυριολεξία κατά εκατοντάδες στους τάφους και τα ιερά.
Το μικρό αυτό φιαλίδιο ήταν απαραίτητο, για να πάρει κανείς το χρίσμα του πολιτισμένου. Το πρόσφεραν στον περαστικό επισκέπτη, το κουβαλούσαν μαζί τους στο λουτρό και η ποιότητα του περιεχομένου του χαρακτήριζε τον άνδρα. Ο Θεόφραστος στους Χαρακτήρες ειρωνεύεται το φιλάργυρο, που δεν έχει παρά ένα πολύ μικρό αρύβαλλο με λάδι... ταγκό, ο ακάθαρτος!
"Ελαίου όζειν"
Πέραν από τη χρήση του λαδιού για την καθημερινή περιποίηση του σώματος, το χρησιμοποιούσαν, κατεξοχήν, οι αθλητές στην παλαίστρα.
Πριν τις φυσικές ασκήσεις, ιδιαίτερα την πάλη και το τρέξιμο, οι αθλητές άλειφαν το σώμα με λάδι.
Από τον 4ο αιώνα π. Χ. εμφανίζεται στις παλαίστρες και ο "αλείπτης" ειδικός στην αρχή για την επάλειψη του σώματος των αθλητών. Αργότερα, επειδή γνώριζε την τεχνική της εντριβής και συνδύαζε τη θεωρητική γνώση και την πρακτική εμπειρία, αναδείχτηκε σε βασικό λειτουργό της γυμναστικής αγωγής.
Κατά το Θουκυδίδη (Α, 6) πρώτοι οι Λακεδαιμόνιοι στους αθλητικούς αγώνες παρουσιάστηκαν γυμνοί και αλείφονταν με λάδι.
Αυτή η πρακτική είχε σκοπό την προθέρμανση των μυών, και την προστασία του σώματος από τις αλλαγές της θερμοκρασίας, το κρύο, τον ήλιο και τα εγκαύματα αλλά και... την αποφυγή των λαβών των αντιπάλων. Μετά την άσκηση νέες εντριβές εξουδετέρωναν την κόπωση.
Στις παλαίστρες υπήρχαν μαγαζιά, που πουλούσαν λάδι και άμμο, γιατί το λάδι και η άμμος ήταν απαραίτητα για τις σωματικές ασκήσεις των Ελλήνων.
Στην εποχή του Περικλή καθένας έφερνε την προμήθειά του από λάδι στο γυμνάσιο. Από το 2ο αιώνα π.Χ„ τα γυμνάσια άρχισαν να το προσφέρουν δωρεάν. Επειδή, όμως, ήταν μια σημαντική δαπάνη, οι πλούσιοι Ρωμαίοι πολίτες και οι αυτοκράτορες, αργότερα, έδιναν δείγματα γενναιοδωρίας προσφέροντας μεγάλες ποσότητες λαδιού στους αθλητές ή κάνοντας δωρεές που επέτρεπαν στον καθένα να προμηθεύεται μόνος του το λάδι του.
Η ζήτηση του λαδιού για τα γυμνάσια ήταν σημαντική και έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην εξάπλωση της ελαιοκαλλιέργειας κατά τη Ρωμαϊκή εποχή. Υπήρχε δε και η παροιμία "ελαίου όζειν"- μυρίζει λάδι - γι' αυτούς που σύχναζαν στην παλαίστρα.
Ο νέος, που σύχναζε στην παλαίστρα, είχε μαζί του το σφουγγάρι για την καθαριότητα, τον αρύβαλλο ή αλάβαστρο με το λάδι και τη στλεγγίδα, τη μπρούντζινη ξύστρα με το δρεπανοειδές σχήμα, που παριστάνεται συχνά στα αγγεία.
Πριν από την άθληση πλενόταν σε μια πηγή ή σε μια γούρνα, άλειφε τό σώμα του με λάδι και πασπαλιζόταν με άμμο ή σκόνη. Αυτή την τακτική την επέβαλλε η υγιεινή, γιατί πίστευαν ότι κατ' αυτό τον τρόπο το σώμα προστατευόταν από τη "δυσκρασία".
Μετά τις ασκήσεις ο αθλητής ήταν καλυμμένος από ένα στρώμα άμμου, ιδρώτα και λαδιού. Για ν' απαλλαγεί έξυνε το σώμα του με τη στλεγγίδα. Ήταν δε οι στλεγγίδες μεταλλικά ξύστρα, με τα οποία απέξεαν από το σώμα τον "γλοιόν". Τα ξύσματα που έπεφταν μαζεύονταν από τον υπεύθυνο του γυμνασίου και πουλιόνταν για... ιατρική χρήση, εμπόριο κερδοσκοπικό, μας λέει ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος. Ειρωνεύονταν μάλιστα, τους κυνικούς φιλοσόφους για την ακαθαρσία τους λέγοντας πως αν αισθανθούν την ανάγκη ν' αλειφτούν με λάδι πηγαίνουν στα δημόσια λουτρά και αλείφονται με τη.... βρόμα ανακατεμένη με λάδι, που βγάζουν με τη στλεγγίδα, όσοι κάνουν το μπάνιο τους.
Σπονδαί ελαίου
Οι αρχαίοι δεν άλειφαν μόνο το σώμα τους με λάδι, αλλά και τα αγάλματα των θεών τους. Στην Ολυμπία υπήρχε η λατρευτική συνήθεια της επάλειψης του χρυσελεφάντινου αγάλματος του Δία. Τη συνήθεια αυτή υπαγόρευε η ανάγκη προστασίας του ελεφαντοστέινου τμήματος από τις μεταβολές της θερμοκρασίας και υγρασίας, η οποία ήταν διαπεραστική στην ελώδη περιοχή της ιεράς Άλτης. Έτσι, το καταπληκτικό έργο του Φειδία, που θεωρείτο ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου ήταν αδιάκοπα γυαλισμένο με λάδι. «Έλαιον γαρ τω άγάλματι εστίν έν -Ολυμπία συμφέρον, και έλαιον εστί τό άπειργον μή γίγνεσθαι τω έλέφαντι βλάβος δια τό έλώδες της "Αλτεως». Παυσανία, V 11,10
Στους Δελφούς, στο σημείο, που συναντήθηκαν οι δύο αετοί, οι σταλμένοι από το Δία για να προσδιοριστεί το κέντρο του κόσμου, ο ομφαλός της γης:
«λίθος εστίν ού μέγας και έλαιον οσημέραι καταχέουσι». Παυσανία, Χ 24,6
υπάρχει λίθος, όχι μεγάλος, τον οποίο καθημερινά περιχύνουν με λάδι.
Οι Ομηρικοί ήρωες πρόσφεραν σπονδές στους νεκρούς με κρασί λάδι και μέλι. Η Ιφιγένεια, βαθιά συγκινημένη από την άδικη μοίρα, που κατατρέχει τον Ορέστη, αγνοώντας πως είναι αδελφός της, υπόσχεται, ότι θα προσφέρει στο νεκρό του σώμα ό,τι απαιτεί η παράδοση.
Στολίδια μες τον τάφο σου θα βάλω
πολλά, με ξανθό λάδι θα σου σβήσω
τη στάχτη, και θα ρίξω στην πυρά σου
τις γλυκιές σταβαξιές που απ' τα' άνθη βγάζει
το βουνίσιο ξανθόμαυρο μελήσσι.
Ευριπίδη, Ιφιγένεια η εν Ταύροις, στ. 632-635
Και ο Ιακώβ στο σημείο, που είδε ανοιχτούς τους Επτά Ουρανούς
έστηκεν αυτήν στήλην και επέχυσεν έλαιον εις το άκρον αυτής Γένεσις ΚΗ,18
Έπαθλο αγώνων
Στην Αθήνα, στη μεγάλη γιορτή των Παναθηναίων, που ετελείτο κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμή της Αθηνάς Παλλάδας, το βραβείο το οποίο, έπαιρναν οι νικητές στους αθλητικούς αγώνες ήταν λάδι.
Τη συλλογή του ελαιόκαρπου από τις ιερές ελιές η πόλη εκχωρούσε στην αρχή σε ιδιώτες. Από τον 4ο π. Χ. αιώνα και ύστερα το έργο ανατέθηκε στον "επώνυμο άρχοντα". Ο Αριστοτέλης στην Αθηναίων Πολιτεία (IX) περιγράφει τη σχετκή διαδικασία:
Κλρώνουν δε και δέκα αθλοθέτες, ένα από κάθε φυλή. Αυτοί παραμένουν στην εξουσία τέσσερα χρόνια και έχουν την ευθύνη για την πομπή των Παναθηναίων, το μουσικό και γυμνικό αγώνα και την ιπποδρομία και φροντίζουν για τον πέπήο, φροντίζουν, επίσης, και τους αμφορείς μαζί με τη βουβή και προσφέρουν το Μδι στους αθλητές. Συήίίέγεται δε το Μδι από τις ιερές εϋιές. Εισπράττει δε ο άρχοντας από αυτούς που έχουν τα κτήματα μέσα στα οποία βρίσκονται οι ιερές ελιές τρία ημικοτύλια για κάθε δέντρο. Προηγουμένως η πόλη πουλούσε τον καρπό. Και αν κάποιος ξερίζωνε ιερή ελιά ή έκοβε δικαζόταν στον Άρειο Πάγο και εφόσον εκρίνετο ένοχος καταδικαζόταν σε θάνατο. Γι' αυτό όποιος έχει το κτήμα προσφέρει το λάδι, ο νόμος εφαρμόζεται, η δε δίκη αποφεύγεται.
Τώρα η πόλη παίρνει το λάδι από το κτήμα και όχι από τις ελιές (που βρίσκονται σ'αυτό). Αφού μαζέψει λοιπόν ο άρχοντας το λάδι που έχει οριστεί κατά τη χρονιά που έχει το αξίωμα, το παραδίδει στους ταμίες στην Ακρόπολη και δεν μπορεί να αναλάβει καθήκοντα στον Άρειο Πάγο πριν παραδώσει όλο το λάδι στους ταμίες. Οι δε ταμίες όλο το χρόνο το φυλάσσουν στην Ακρόπολη, κατά δε τη γιορτή των Παναθηναίων το καταμετρούν στους αθλοθέτες, οι δε αθλοθέτες το προσφέρουν στους νικητές των αγώνων. Είναι δε τα έπαθλα των αγώνων για όσους νικούν στη μουσική άργυρος και χρυσός, στην ευανδρία ασπίδες, στους δε γυμνικούς αγώνες και στην ιπποδρομίαλάδι.
Το λάδι από τις ιερές ελιές, τις μορίες, έθεταν σε μελανόμορφα αγγεία, τους περίφημους παναθηναϊκούς αμφορείς, οι οποίοι, για λόγους θρησκευτικού συντηρητισμού, έφεραν πάντα την ίδια τυπική διακόσμηση: στη μια όψη παράσταση της Αθηνάς Προμάχου (ασπίδα, αιγίδα, κράνος και παλλόμενο δόρυ στο υψωμένο δεξί χέρι) με την επιγραφή από πάνω προς τα κάτω ΤΏΝ ΑΘΗΝΗΘΕΝ ΑΘΛΩΝ", από τους αγώνες στην Αθήνα, και στην άλλη παράσταση διαφόρων αγωνισμάτων, για τα οποία "προετίθεντο άθλα".
Από το 390 πΧ και μετά προστίθεται, παράλληλα με την αναφερθείσα επιγραφή και δεξιά της μορφής της Αθηνάς, το όνομα του επώνυμου άρχοντα Κατ' αυτό τον τρόπο η πόλη έλεγχε την ποιότητα και την ποσότητα του λαδιού, που ο επώνυμος άρχοντας παρέδιδε, εφόσον εμπλέκονταν τέσσερις άρχοντες στη διαδικασία. Έτσι ερμηνεύεται και η απουσία της αναφοράς του ονόματος του επώνυμου άρχοντα του έτους της γιορτής των Παναθηναίων, γιατί οι αγώνες ετελούντο το μήνα Εκατομβαιώνα-μέσα Ιουλίου - όταν ο ελαιόκαρπος δεν είχε ακόμη ωριμάοει.
Η ανάθεση της κατασκευής των αμφορέων γινόταν από την πόλη στο κεραμικό εργαστήριο, που είχε επιλεγεί κατόπιν διαγωνισμού.
Ο αριθμός των παναθηναϊκών αμφορέων - επάθλων στα γυμνικά αγωνίσματα: πένταθλο (άλμα, δρόμος, δίσκος, ακόντιο, πάλη) πυγμαχία και παγκράτιο εκυμαίνετο, ανάλογα με το αγώνισμα, μέχρι τριάντα αμφορείς στους παίδες και εβδομήντα στους άνδρες. Στην ιπποδρομία ο πρώτος νικητής μπορούσε να φθάσει τους 140 αμφορείς.
Αν υπολογίσουμε ότι, κάθε παναθηναϊκός αμφορέας χωρούσε γύρω στα 35-40 κιλά, ο νικητής στην ιπποδρομία θα κέρδιζε περίπου ... 5 τόνους λάδι, η δε πόλη που υπολογίζεται ότι μοίραζε περί τους 1800-2000 αμφορείς, χρειαζόταν κάθε τέσσερα χρόνια γύρω στους... 70 τόνους για τα έπαθλα των αγώνων.
Παλιότερα το λάδι προερχόταν μόνο από τα ιερά δέντρα. Από τον 4ο αιώνα, όμως, και μετά οι ιδιοκτήτες των κτημάτων μέσα στα οποία βρίσκονταν οι μορίες είχαν την υποχρέωση να παραδίδουν στην πόλη μια συγκεκριμένη ποσότητα λαδιού ανεξάρτητα από ποιο δέντρο προερχόταν.
Η ποσότητα είχε καθοριστεί σε τρία ημικοτύλια - που ισοδυναμούν περίπου με μισό σημερινό κιλό - για κάθε δέντρο. Η μικρή εισφορά δείχνει τη μεγάλη εξάπλωση της ελαιοκαλλιέργειας στην αττική ύπαιθρο, αφού ήταν αρκετή για να μαζευτούν, περίπου, 18 τόνοι λάδι το χρόνο για να δοθούν ως έπαθλο. Επίσης, δείχνει και το μεγάλο αριθμό των μοριών, των ιερών ελαιών της Αθηνάς, που υπολογίζονται σε 173.000.
Τι έκανε ο νικητής τόσο λάδι; μάλλον το πουλούσε. Ήταν άλλωστε η μόνη περίπτωση που επιτρεπόταν η εξαγωγή του λαδιού από την Αθήνα- "ούκ εστι δε εξαγωγή ελαίου εξ Αθηνών, εί μή τοις νικώσι". Και, μάλιστα, φαίνεται, ότι το πουλούσε μαζί με τον αμφορέα ως εγγύηση προέλευσης και γνησιότητας προς τον πελάτη. Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση εκατοντάδων παναθηναϊκών αμφορέων σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, από την Κριμαία μέχρι τη Μασσαλία, που δεν μπορούμε να υποθέσουμε, ότι ανήκαν σε μη Αθηναίους νικητές των αγώνων.
Σύμφωνα με υποθέσεις αυτό το άριστης ποιότητας και πανάκριβο παναθηναϊκό λάδι, του οποίου η τιμή ήταν απαγορευτική για το συνηθισμένο βαλάντιο, εχρησιμοποιείτο για επάλειψη του σώματος των αθλητών κατά την άθληση ή για την παρασκευή αρωμάτων. Προς την υπόθεση αυτή συγκλίνει και η μαρτυρία του Πλίνιου που αναφέρει άρωμα που λεγόταν Ρanathenaicum.
Η παρουσία του ιερού δέντρου στη γιορτή της Παλλάδας μαρτυρείται και κατ' άλλο τρόπο. Στη μεγάλη πομπή των Παναθηναίων, που άρχιζε από τον Κεραμεικό, συμμετείχαν θαλεροί και διαλεγμένοι για την καλή τους εμφάνιση γέροντες ευγενών οικογενειών, οι θαλλοφόροι, που κρατούσαν στο χέρι "Θαλλον", τρυφερό κλαδί ελιάς προερχόμενο από την ιερή ελιά της Παλλάδας, "ως συμπαρομαρτούντος πάση ηλικία του κάλλους".
Το είδαμε εδώ
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΣΑΣ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ
ΣΤΟ FACEBOOK Ή ΣΤΟ BLOGGER👇
Δεν υπάρχουν σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Αγαπητοί αναγνώστες, ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι υιοθετούμε τις απόψεις αυτές και διατηρούμε το δικαίωμα να μην δημοσιεύουμε συκοφαντικά ή υβριστικά σχόλια όπου τα εντοπίζουμε.