Η επιφάνεια της θεότητας σε φυσικούς τόπους λατρείας
Από τον "Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα" και χρυσά ελάσματα που βρέθηκαν σε σώματα θαμμένα σε διαφορετικούς τάφους σε όλη την Ελλάδα, κείμενα σε επικό ύφος μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για την πρόσβαση στο ευλογημένο Νησί των Μακάρων, με τα λειβάδια του αφιερωμένα στην Περσεφόνη, ένα ταφικό οδοιπορικό γενικά για τους μυημένους στα μυστήρια του Διονύσου. Από την άλλη, ένα ποίημα της Σαπφούς προκαλεί την επιφάνεια της Αφροδίτης στον κήπο και το αλσύλιο, όπου ένας χορός γυναικών, καθοδηγούμενος από την ποιήτρια, χορεύει και τραγουδά[2]. Η σύγκριση με άλλα ερωτικά ποιήματα μας φέρνει στο ιερό της Αφροδίτης, «στους κήπους» της βόρειας πλαγιάς της Ακρόπολης των Αθηνών, ή πολύ αργότερα στον κήπο του Φιλήτα, έτσι όπως τον φαντάστηκε ο Λόγγος στο ερωτικό του ειδύλλιο[3] ή ο Αχιλλέας Τάτιος στο των κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα[4].
Ο κήπος, το άλσος, είτε χρησιμοποιείται ως τόπος μετάβασης για την τελετή ενηλικίωσης των κοριτσιών είτε ως τόπος μαντείας είναι ένας τόπος φυσικός, που λειτουργεί ως ιερό και έχει τη δική του λατευτική παράδοση, στενά συνδεδεμένη με τη λατρευτική παράδοση της φύσης. Είναι ένας τόπος μαγικός που προσδιορίζεται από πανάρχαιες περιόδους ανιμιστικής αντίληψης του θείου, ένας τόπος στον οποίο είναι δυνατή η επιφάνεια της θεότητας, μέσω του χορού και της ποιητικής απαγγελίας της επίκλησης.
Η λέξη χορός στην πρώιμη εξάμετρη ποίηση πολύ συχνά προσδιορίζει τον τόπο στον οποίο τελείται η λατρεία και τούτο είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Οι Μούσες έχουν το δικό τους τόπο για χορό δίπλα στα θαυμαστά τους δώματα, στα δάση του Ολύμπου ή στον Ελικώνα[5]. Οι Νύμφες χορεύουν σε κρυμμένους τόπους μέσα σε άλση και σπηλιές, όπως και η Ηώς στο νησί της, εκεί που ανατέλλει ο ήλιος[6]. Χορευτικοί τόποι σε άλση ήταν αφιερωμένοι σε διάφορες θεότητες, ανάμεσά τους και στην Αρτέμιδα. Ήταν τόποι συνάντησης για τους θνητούς και τους αθάνατους. Από έναν τέτοιο τόπο αφιερωμένο στην Αρτέμιδα ο Ερμής απήγαγε την Πολυμήλη, «την όμορφη στο χορό»[7].
Όμως, η ιδέα ενός φυσικού τόπου αφιερωμένου ειδικά στον λατρευτικό χορό που προκαλεί την επιφάνεια της θεάς, φαίνεται να έχει μινωική προέλευση. Αν και η μινωική Κρήτη ήταν πολύ διαφορετική ως προς τα πολιτισμικά της στοιχεία από την ηπειρωτική Ελλάδα, εντούτοις απόηχοι του μινωικού χορού στην ελληνική λογοτεχνία υπονοούν κάποια επίδραση[8]. Μινωικές τοιχογραφίες της εποχής του ορείχαλκου δείχνουν πως οι χοροί στην Κρήτη γίνονταν σε τόπους φυσικής ομορφιάς, μέσα και γύρω από σπηλιές, σε συγκεκριμένα δέντρα, βωμούς και άλλα ιερά αντικείμενα κατάλληλα για την ιερή επιφάνεια μιας θεότητας. Η δύναμη του χορού να ελκύει μια ουράνια παρουσία φαίνεται στο χάραγμα του λίθου ενός δακτυλιδιού από την Κνωσσό. Ο τόπος του χορού είναι ένας αγρός με κρίνα. Τέσσερις θηλυκές μορφές έχουν τα χέρια υψωμένα σε χαιρετισμό και φαίνονται να κινούνται σε κυκλικό χορό. Ψηλά, πάνω από το έδαφος, μια πολύ μικρότερη θηλυκή μορφή υπερίπταται του χώρου. Τούτη η μορφή θεωρείται γενικά ως η θεά που ανταποκρίνεται στον επικλητικό χορό[9].
Το ιερό άλσος
Το ιερό άλσος (άλσος, πλ. άλση) είναι μια ιδιαίτερα αόριστη έννοια στην αρχαία Ελλάδα. Γνωρίζουμε δάση όλων των ειδών φυτεμένα με ένα ή πολλά είδη δένδρων και φυτών με κανονική ή ακανόνιστη χωροταξία[10]. Κάθε θεότητα σχεδόν, ακόμα και εκείνες που δε συνδέονται με τη γονιμότητα, έχει το δικό της άλσος. Χάρη στις τελετουργίες που γιορτάζονταν εκεί είναι δυνατόν σήμερα να διερευνήσουμε κάποιες από τις μαγικο-θρησκευτικές όψεις της λειτουργίας του άλσους, στα πλαίσια ενός ασαφούς ακόμη ελληνικού σαμανισμού[11]. Είναι κυρίως ένας τόπος συνάντησης μεταξύ των θεών και των ανθρώπων, έτσι ώστε βρίσκονται συχνά εκεί σύμβολα της γονιμότητας, του θανάτου -και μερικές φορές της αναγέννησης- στις μυστηριακές λατρείες[12]. Είναι η σωστή θέση για ενταφιασμούς, και συσχετίζεται με την ιδέα της Χρυσής Εποχής και της αφθονίας της.
Με τι μοιάζει όμως ένα άλσος; Ουσιαστικά είναι ένα τέμενος, ένας οριοθετημένος τόπος αφιερωμένος στους Θεούς, άλλοτε πυκνόφυτος και άλλοτε γυμνός, όπως περιγράφεται από τον Παυσανία[13]. Κάτι τέτοιο βέβαια σημαίνει ότι δεν μπορεί να καθοριστεί ούτε γεωγραφικά, ούτε εξαιτίας της ιδιαίτερης μορφής του. Ένα αναπόφευκτο χαρακτηριστικό γνώρισμα βέβαια είναι η πηγή, ή μάλλον το απαραίτητο νερό, για την ύπαρξη των δέντρων. Στην Oδύσσεια[14] ο Όμηρος περιγράφει ένα άλσος με πηγή, ανθισμένα δένδρα άλσος και λεύκες, αφιερωμένη στην Αθηνά, αλλά φαίνεται ότι η αισθητική στους αρχαίους Έλληνες πήγαινε αντάμα με την πρακτικότητα, μια και στο ίδιο άλσος φιλοξενούνταν και τα αμπέλια του βασιλιά. Η φύση τροποποιείτο από ορισμένες ανθρώπινες παρεμβάσεις, πουποίκιλαν από τις απλούστερες έως τις πλέον σύνθετες: μια περίφραξη, ένας βωμός, ένα άγαλμα, ένας τάφος ή ίσως ένας ναός, φυτά όλων των ειδών, λατρευτικά σύνολα, ή όλα αυτά τα στοιχεία μαζί[15]. Είναι μια διακριτή οντότητα, σκιαγραφημένη στο χώρο με διάφορους τύπους περιβόλων, δηλαδή φράκτες, λίθους οριοθέτησης, ξερολιθιές, κ.ά. Η ίδια η εμφάνισή του προκαλεί το σεβασμό, είτε εξαιτίας των ιδιαίτερων δένδρων του, ή εξαιτίας των μύθων με τους οποίους είναι συνδεδεμένο[16]. Δεδομένου ότι σχεδόν όλα τα άλση ανήκουν στους Θεούς, είναι ασφαλές να συμπεράνουμε ότι, με αυτόν τον τρόπο, το θεϊκό αποκαλύπτεται στα δέντρα και την πηγή. Το ιερό άλσος επομένως φαίνεται να είναι ένα συστατικό του τοπίου που συνέδεσε και εμπότισε η ελληνική σκέψη σχεδόν αμέσως με θρησκευτική έννοια, παρόλο τον σκεπτικισμό με τον οποίο αντιμετωπίζεται μια τέτοια δήλωση από αρκετούς ερευνητές[17]. Ένα κείμενο του Πλάτωνα δείχνει πολύ καλά την αμοιβαιότητα ανάμεσα στο νερό, τα δέντρα και τον ανθρώπινο καλλωπισμό του φυσικού περιβάλλοντος. Εξωραΐζει o άνθρωπος την πηγή με φυτά και κτίσματα, όπως το νερό που αυξάνει την αισθητική έλξη ενός ιερού άλσους[18].
Η θρησκευτική φύση του ιερού άλσους φαίνεται επίσης προφανής στους ιερούς νόμους που το προστατεύουν από τη λεηλασία. Δεν επιτρέπεται η βοσκή των ζώων, η αφαίρεση ξερόκλαδων, η κοπή δέντρων, ενώ επιβάλλεται η συστηματική αντικατάσταση των νεκρών δέντρων και η προσεκτική συντήρηση ή καλλωπισμός που περιγράφονται λεπτομερώς στις μισθώσεις γης[19]. Η πραγματικότητα αυτών των δεσμεύσεων τονίζεται, όταν διαβάζει κανείς για παραβάτες που τιμωρήθηκαν για αποψίλωση ή ασέβεια[20]. Η εικόνα δεν είναι σαφής, αλλά και πάλι περιοριζόμαστε από λεξικολογικές ανακρίβειες. Η λέξη άλσος σπάνια απαντάται σε επιγραφικά κείμενα[21]. Απαντάται το τέμενος, ή το ιερόν και συχνότερα η λέξη κήπος[22]. Εντούτοις, το γεγονός της παραγωγικότητας δεν αποδεικνύει ότι ένας τέτοιος τόπος δεν είναι άλσος. Όπως έχουμε δει σε ένα τέτοιο φυσικό τοπίο μπορεί να γίνει παραγωγή προς όφελος του ναού, στην περίπτωση της Οδύσσειας και των αποσπασμάτων της Σαπφούς.
Οι ελληνικές λατρείες, γνωστές ως μυστήρια, γενικά έχουν ως κεντρικό μύθο τους τη βίαια απαγωγή, από τον πρίγκηπα του κάτω κόσμου, μιας θεάς που συνδέεται με τη φύση και τη γονιμότητά της, μια παραβίαση που προκαλεί αναστάτωση της φυτικής, ζωικής και ανθρώπινης γονιμότητας. Η επιστροφή της θεάς στο φως ανανεώνει τις μορφές ζωής και παρέχει την υπόσχεση μιας καλύτερης καθημερινής και μεταθανάτιας ζωής για το ανθρώπινο γένος μέσω της μυστικής αποκάλυψης. Η μύηση σε αυτά τα μυστικά προέβλεπε την επαφή με τον συμβολικό θάνατο, από ένα πέρασμα στο κάτω κόσμο[23].
Η ηρωική λατρεία του Τροφώνιου, μια λατρεία που τελείτο σε ένα από τα ιερά άλση της Ελλάδας με τις καλύτερες περιγραφές, επεξηγεί πολύ καλά αυτού του είδους τις συλλήψεις. Η μυθική προσωπικότητα του ήρωα ταιριάζει αρκετά καλά με τα μαντικά τελετουργικά και τη σύλληψη του άλσους ως ζώνη του λυκόφωτος μεταξύ των κόσμων. Το τελετουργικό είναι μέρος μιας οριζόντιας διαδικασίας που οδηγεί τον προσκυνητή στο χρησμό, από το λιγότερο ιερό στο βαθύτερα ιερό, και επίσης τμήμα μιας κάθετης διαδικασίας για τον μάντη, που χρειάζεται να περάσει σε έναν άλλο κόσμο για να λάβει την αποκάλυψη. Για όλα αυτά βέβαια απαιτείτο μια μακρά και βασανιστική προετοιμασία που προκαλούσε ημιλιποθυμική εκστατική κατάσταση –σαμανιστική στη φύση της- που θεωρείτο αναχώρηση της ψυχής για τον κάτω κόσμο.
Συνέχεια στο Β' Μέρος
Βιβλιογραφία
Alcock S. - Osborn R., “Trees in the Landscape of Pausanias’ Periegesis”, στο Placing the Gods, (Oxford, 1994)
Birge D. E., Sacred Groves in the Ancient World, Ph.D. diss., University of California, (Berkeley, 1982)
Bonnechere P, «The Sacred Grove in Greek Mantic Rituals: The Example of Trophonios' Alsos at Lebadea (Beotia)» στο Garden and Landscape Studies Annual Symposium, Dumbarton Oaks (2001-2002).
Burkert W., Ancient Mystery Cults, (Cambridge, Mass., 1987).
Cain C.D., “Dancing in the Dark: Deconstructing an Narrative of Epiphany on the Isopata Ring” στο AJA, 105 (2001)
Calame Cl., «Gardens of Love and Meadows of Beyond: Ritual Encounters with the Gods and Poetical Memory in Ancient Greece», στο Colloque «Sacred Ritual Practices in Gardens and Landscapes», Dumbarton Oaks, Washington D.C., 11.-12.5.02.
Osborne R., «Classical Greek Gardens”, στο Garden History: Issues, Approaches, Methods, ed. J. D. Hunt (Washington, 1992).
Ragone G., «Ιl tempio di Apollo Gryneios in Eolide», στο Studi ellenistici 3 (1990)
Raubitschek A. E., «New Attic Club [Eranos]», The J. Paul Getty Museum Journal 9 [1981]
Sourvinou-Inwood Christiane, 'Reading' Greek Culture: Texts and Images, Rituals and Myths, Clarendon Press, (Oxford 1991)
Τατίου, Αχιλλέως Αλεξανδρέως, Λευκίππη και Κλειτοφών, (εισ.-μτφρ.-σχ. Γ. Γιατρομανωλάκης), Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, (Αθήνα, 1990)
Παραπομπές - σημειώσεις
[1]Βλ. Calame Cl., «Gardens of Love and Meadows of Beyond: Ritual Encounters with the Gods and Poetical Memory in Ancient Greece», στο Colloque «Sacred Ritual Practices in Gardens and Landscapes», Dumbarton Oaks, Washington D.C., 11.-12.5.02.
[2] Σαπφώ, Fragmenta 2
[3] Δάφνις και Χλόη, 2.3.3-5, 4.2.2-4.
[4] Βλ. Τατίου, Αχιλλέως Αλεξανδρέως, Λευκίππη και Κλειτοφών, (εισ.-μτφρ.-σχ. Γ. Γιατρομανωλάκης), Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, (Αθήνα, 1990): 519-521, ο μύθος της παρθένου σύριγγος και το κυνήγι του Πάνα.
[5] Ησίοδου, Θεογονία, 2-8, 63.
[6] Ομήρου, Οδύσσεια, 12.318
[7] Ομήρου, Ιλιάδα, 18.183.
[8] Στο ίδιο, 18.592
[9] Περισσότερα βλ. Cain C.D., “Dancing in the Dark: Deconstructing an Narrative of Epiphany on the Isopata Ring” στο AJA, 105 (2001): 27-49
[10] Alcock S. - Osborn R., “Trees in the Landscape of Pausanias’ Periegesis”, στο Placing the Gods, (Oxford, 1994), 231-45.
[11] Bonnechere P, «The Sacred Grove in Greek Mantic Rituals: The Example of Trophonios' Alsos at Lebadea (Beotia)» στο Garden and Landscape Studies Annual Symposium, Dumbarton Oaks (2001-2002).
[12] Βλ. την αναγέννηση του Τροφώνιου από την Δήμητρα και την Πεσεφόνη στο σχετικό μύθο.
[13] Παυσανίας, 2.11.4
[14] Ομήρου, Οδύσσεια, 6, 291-93.
[15] Βλ. Birge D. E., Sacred Groves in the Ancient World, Ph.D. diss., University of California, (Berkeley, 1982), για πλήρως κατασκευασμένα, δηλαδή τεχνητά άλση: Δελφοί, Επίδαυρος (Παυσ., 2.27); πιθανώς η Λεβαδειά (Παυσ., 9.39) και η Ολυμπία
[16] Για παράδειγμα το Γρύνειον άλσος (Παυσ., 1.21.7). Βλ. Ragone G., «Ιl tempio di Apollo Gryneios in Eolide», στο Studi ellenistici 3 (1990): 9-112.
[17] Βέβαια υπάρχει και η αντίθετη άποψη (βλ. Chazalon L., «L’ arbre et le paysage dans la ceramique attique archaique a figures noires et a figures rouges», στο AION [Arch.] 1 (1996): 104-5), σύμφωνα με την οποία το δάσος δε συνιστά εκδήλωση του θείου, αλλά ένα απλό φυτικό διάκοσμο που απλά περιβάλλει το ιερό.
[18] Πλάτων, Νόμοι, 6.761 bc.
[19] Βλ. M. P. J. Dillon, «Τhe Ecology of the Greek Sanctuary», στο ZPE 118 (1997): 113-27.
[20] Βλ. Παυσανίας 1.30.4.
[21] Βλ. Raubitschek A. E., «New Attic Club [Eranos]», The J. Paul Getty Museum Journal 9 [1981]: 95.
[22] Osborne R., «Classical Greek Gardens”, στο Garden History: Issues, Approaches, Methods, ed. J. D. Hunt (Washington, 1992), 379-81.
[23] Βλ. Burkert W., Ancient Mystery Cults, (Cambridge, Mass., 1987).
[24] Παυσανίας 9.32.5.
[25] Christiane Sourvinou-Inwood, 'Reading' Greek Culture: Texts and Images, Rituals and Myths, Clarendon Press, (Oxford 1991): 208
[26] Παυσανίας., 9.39.5.
© 2005 Κ. Καλογερόπουλος
Το είδαμε εδώ
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΣΑΣ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ
ΣΤΟ FACEBOOK Ή ΣΤΟ BLOGGER👇
Δεν υπάρχουν σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Αγαπητοί αναγνώστες, ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι υιοθετούμε τις απόψεις αυτές και διατηρούμε το δικαίωμα να μην δημοσιεύουμε συκοφαντικά ή υβριστικά σχόλια όπου τα εντοπίζουμε.