Συνέχεια από το Α' Μέρος
Τροφώνιος ο μαντικός δαίμων
Σύμφωνα με τον Παυσανία ο θνητός πατέρας του Τροφώνιου είναι ο Εργίνος και θεϊκός πατέρας του ο Απόλλων[24], ενώ για την μητέρα του δεν έχουμε συγκεκριμένη αναφορά. Το όνομα προέρχεται ετυμολογικά από το τρέφω και αυτός είναι πιθανώς ο λόγος που ο Στράβων και αρκετές επιγραφικά μνημεία τον ονομάζουν Τρεφώνιο. Ο Τροφώνιος ήταν ένας μυθικός αρχιτέκτονας της αρχαιότητας. Mαζί με τον αδελφό του Αγαμήδη χρησιμοποίησε τον λίθο στην κατασκευή μνημείων, σε αντικατάσταση των πλίνθων και των ξύλων.
Ανάμεσα στα μνημεία που τους αποδίδονται είναι ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς, το σπίτι του Αμφιτρίωνα και της Αλκμήνης στη Θήβα και οι θησαυροί του Υριέα και του Αυγεία. Μόνος του ο Τροφώνιος ανέλαβε το ναό του Απόλλωνα στις Παγασές και το δικό του μαντικό ιερό στη Λιβαδειά, όπου και λατρεύτηκε ως χθόνιος θεός και μάντης. Η σχέση του με τον Κάτω Κόσμο προφανώς ξεκίνησε, όταν τον κατάπιε η γη αμέσως μετά το θάνατο του αδελφού του. Ο Αγαμήδης και ο Τροφώνιος, κατασκεύασαν το θησαυρό του Υριέα.
Σύμφωνα με τον Παυσανία ως κατασκευαστές, γνώριζαν και τον τρόπο με τον οποίο μπορούσαν να μπαίνουν. Αφαιρώντας κάποιο λίθο, μπορούσαν να μπαίνουν απαρατήρητοι μέσα στο κτίσμα και να αφαιρούν από τον θησαυρό του Υριέα. Καταλαβαίνοντας ο Υριέας ότι του έλειπε χρυσάφι, έστησε παγίδα για να συλλάβει τον κλέφτη. Ο Αγαμήδης έπεσε στην παγίδα και ο Τροφώνιος αναγκάστηκε να του κόψει το κεφάλι για να μην αποκαλυφθεί η ταυτότητά του. Μετά την πράξη του εξαφανίστηκε σε ένα χάσμα της γης που ονομάστηκε «Λάκκος του Αγαμήδη». Όσοι αναζητούσαν ήθελε χρησμό από τον Τροφώνιο έπρεπε να θυσιάσουν κριό στον λάκκο, στο άλσος της Λιβαδειάς.
Το χάσμα ή σπήλαιο του Τροφώνιου ξεχάστηκε και ανακαλύφθηκε εκ νέου όταν οι Λιβαδείτες υπέφεραν από λιμό, και συμβουλεύτηκαν το μαντείο των Δελφών. Η Πυθία τους αποκάλυψε πως ένας ανώνυμος ήρωας είχε θυμώσει γιατί ήταν παραμελημένος. Έπρεπε, λοιπόν, να βρουν το τάφο του και να του προσφέρουν εφεξής λατρεία.
Μετά από πολλές ανεπιτυχείς προσπάθειες ένας νεαρός βοσκός ακολουθώντας τις μέλισσες ανακάλυψε μια τρύπα στο έδαφος, ένα χάσμα δηλαδή. Εκεί αντί για μέλι συνάντησε έναν δαίμονα. Ο λιμός σταμάτησε και η Λιβαδειά απέκτησε το διάσημο μαντείο της. Οι φιλολογικές μαρτυρίες για αυτό το μαντείο είναι ασυνήθιστα πολλές και από διαφορετικούς συγγραφείς. Ο Ηρόδοτος, ο Αριστοφάνης, ο Παυσανίας, ο Πλούταρχος και ο Στράβων αναφέρονται σε αυτό σε διαφορετικές ιστορίες και φυσικά χρονικές στιγμές της λειτουργίας του.
Σύμφωνα με τον Παυσανία, «Τα διασημότερα πράγματα στο άλσος [στη Λιβαδειά της Βοιωτίας] είναι ένας ναός και ένα άγαλμα του Τροφώνιου. Το άγαλμα, που φτιάχτηκε από τον Πραξιτέλη, έχει τη μορφή του Ασκληπιού [...] Αν προχωρήσει κανείς προς τα πάνω, προς το μαντείο, και από εκεί στο βουνό, θα φθάσει σε αυτό που ονομάζεται το Κυνήγι της Κόρης […]
Αυτά που συμβαίνουν στο μαντείο είναι τα ακόλουθα. Σαν θελήσει κάποιος να κατεβεί στο μαντείο του Τροφώνιου, εγκαθίσταται πρώτα σε ένα ορισμένο κτήριο για ορισμένες μέρες, αφιερώνοντας έτσι τον εαυτό του στον Αγαθοδαίμονα και την Τύχη. Όσο μένει εκεί, ανάμεσα στους άλλους κανονισμούς για αγνότητα απέχει από τα ζεστά λουτρά, λουόμενος μόνο στον ποταμό Έρκυνα. Κρέας έχει άφθονο από τις θυσίες, γιατί εκείνος που κατεβαίνει, θυσιάζει στον ίδιο τον Τροφώνιο και στα παιδιά του, στον Απόλλωνα επίσης και τον Κρόνο, στον Δία τον Βασιλέα, στην Ηνίοχο Ήρα και τη Δήμητρα, την οποία αποκαλούν Ευρώπη και λένε ότι ήταν τροφός του Τροφώνιου.
Σε κάθε θυσία είναι παρών ένας μάντις, που κοιτάζει τα εντόσθια του σφάγιου και μετά την επιθεώρησή του προφητεύει σ’ εκείνο που θέλει να κατέβει αν θα τύχει ευγενικής και γενναιόδωρης υποδοχής. Τα εντόσθια των άλλων σφάγιων δε δείχνουν τόσο την πρόθεση του Τροφώνιου, όσο εκείνα του κριού, το οποίο θυσιάζει ο αναζητητής του χρησμού σε ένα λάκο τη νύχτα που κατεβαίνει, επικαλούμενος τον Αγαμήδη. Ακόμη κι αν ήταν ευνοϊκές οι προγενέστερες θυσίες, δε λαμβάνονται υπ’ όψιν, εκτός και αν τα εντόσθια του κριού δείχνουν τα ίδια. Αλλά αν συμφωνούν, τότε ο αναζητητής κατεβαίνει με ελπίδα καλή. Η διαδικασία της κατάβασης έχει ως εξής.
Πρώτα, κατά τη διάρκεια της νύχτας τον οδηγούν στον ποταμό Έρκυνα δύο αγόρια πολιτών περίπου 13 ετών, που ονομάζονται Ερμαί. Πηγαίνοντάς τον εκεί τον αλείφουν με λάδι και τον λούζουν [...] Μετά από αυτό τον παραλαμβάνουν οι ιερείς και τον οδηγούν, όχι αμέσως στο μαντείο, αλλά στις πηγές του νερού πολύ κοντά η μία στην άλλη. Εδώ πρέπει να πιει νερό, το αποκαλούμενο ύδωρ της Λήθης, έτσι ώστε να ξεχάσει όσα σκεπτόταν ως τότε, και κατόπιν πίνει ένα άλλο νερό, το ύδωρ της Μνημοσύνης, που τον βοηθά να θυμηθεί αυτά που βλέπει κατά την κάθοδό του. Κατόπιν βλέπει το άγαλμα που λένε ότι έγινε από τον Δαίδαλο (οι ιερείς δεν το δείχνουν παρά μόνον σε εκείνον που πρόκειται να επισκεφθεί τον Τροφώνιο). Αφού το δει, το λατρέψει και προσευχηθεί προχωρά στο μαντείο […] Μετά την άνοδό του από τον Τροφώνιο ο αναζητητής οδηγείται από τους ιερείς σε ένα κάθισμα, που ονομάζεται κάθισμα της Μνημοσύνης, όχι πολύ μακριά από το ιερό, όπου οι ιερείς τον ρωτούν όλα όσα είδε ή έμαθε.
Αφού πάρουν τις πληροφορίες, τον εμπιστεύονται στους συγγενείς του. Τον σηκώνουν, παραλυμένο από τον τρόμο και ασυνείδητο, τόσο σε σχέση με τον εαυτό του όσο και σε σχέση με το περιβάλλον και τον μεταφέρουν στο πρότερο κατάλυμμά του με την Τύχη και τον Αγαθοδαίμονα. Κατόπιν, όμως, θα αναλάβει τις δυνάμεις του και θα επιστρέψει σ’ αυτόν η δύναμη του γέλιου. Αυτά που γράφω δεν τα άκουσα μόνον. Επισκέφθηκα ο ίδιος το Τροφώνιο και είδα άλλους αναζητητές. Εκείνοι που κατέβηκαν στο ιερό του Τροφώνιου είναι υποχρεωμένοι να αφιερώσουν μια πινακίδα, πάνω στην οποία είναι γραμμένα όλα όσα άκουσαν ή είδαν... -Παυσανίας 9.39.3
Το εννοιολογικό πλαίσιο της μαγείας στα ιερά δάση
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το άλσος είναι ένας τόπος στον οποίο εξελίσσεται το μαγικο-θρησκευτικό φαινόμενο της συνάντησης με τους θεούς. Στην πραγματικότητα είναι ένας φυσικός ναός, ένας φυσικός τόπος μαγείας, ο οποίος στη μετεξέλιξή του δέχεται την ανθρώπινη παρέμβαση. Είναι ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη του ιερού τόπου με μια αλληλουχία μύθων, συγκεντρωμένων σε μια λειτουργική περιγραφή της μετουσίωσης ενός ιερού τόπου.
Η Christiane Sourvinou-Inwood[25], στο βιβλίο της Ανάγνωση του ελληνικού πολιτισμού: κείμενα και εικόνες, τελετουργίες και μύθοι, παραθέτει τους μύθους για την κατασκευή του ναού των Δελφών, έτσι όπως απαντώνται στον Πίνδαρο, τον Παυσανία και άλλους αρχαίους συγγραφείς. Σύμφωνα με αυτούς τους μύθους, πριν από τον παρόντα ναό, υπήρχαν τέσσερις ναοί. Ο πρώτος ήταν καμωμένος από δάφνη, από την κοιλάδα το ναού.
Ο δεύτερος ήταν χτισμένος από μέλισσες, καμωμένος από μέλι και φτερά. Ο τρίτος, αντανακλώντας πιθανώς την εισαγωγή της χρήσης του ορείχαλκου, οικοδομήθηκε από την Αθηνά και τον Ήφαιστο σύμφωνα με τον Πίνδαρο. Ο τέταρτος, που καταστράφηκε περί το 548 Π.Κ.Ε., κατασκευάστηκε από ανθρώπους, τον Τροφώνιο και τον Αγαμήδη.
Είναι εμφανές ότι υπάρχει μια σταδιακή εξέλιξη από το φυσικό τοπίο στην ανθρώπινη τέχνη, με ενδιάμεσο στάδιο τη θεϊκή επέμβαση. Υπάρχει, ωστόσο και μια αναφορά στις μέλισσες, η οποία δεν παρουσιάζει νοηματική αλληλουχία κατά τη συγγραφέα, η οποία ισχυρίζεται ότι ο μύθος επινοήθηκε για να γεμίσει ένα κενό.
Έχουμε μιλήσει σε προηγούμενο άρθρο για το εννοιολογικό πλαίσιο της μαγείας. Σύμφωνα με αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, ο μύθος επεξηγεί τούτο το χάσμα έλλειψης λογικής αλληλουχίας από το φυτικό βασίλειο στο ζωικό, στο ανθρώπινο και το θεϊκό. Οι μέλισσες είναι αντιπρόσωποι του ζωκού βασίλειου όχι μόνον εξαιτίας της φύσης τους αλλά εξαιτίας της οικοδομικής τους ικανότητας, εντυπωσιακής στα μάτια των αρχαίων προγόνων μας.
Εκεί που πιθανώς υπάρχει αντίρρηση στην αλληλουχία είναι το γεγονός ότι στην κατάταξή μας οι θεοί έπονται του ανθρώπου ενώ στην αλληλουχία του μύθου οι θεοί οικοδομούν πριν από τον άνθρωπο. Στην πραγματικότητα οι θεοί προηγούνται του ανθρώπου στην τάξη της δημιουργίας και τούτο θα πρέπει να γίνει κατανοητό όχι ως λογική ανακολουθία αλλά ως φυσική συνέπεια της μαγικής αντίληψης του ανθρώπου για τον κόσμο.
Οι υψηλότεροι θεοί, οι χθόνιοι θεοί, οι ήρωες και οι άνθρωποι χρειάζονται ένα κοινό σημείο επικοινωνίας στην αλληλεπίδρασή τους, έναν τόπο ιερόπρεπης τελετουργίας και θεϊκής επιφάνειας. Αυτός ο τόπος είναι το ιερό άλσος σε όλες τις πιθανές μορφές που συναντήσαμε πιο πάνω. Άλση, λειμώνες, φυσικά χάσματα που οδηγούν στο κάτω κόσμο είναι οι αρχέτυπες μορφές μιας μαγικής συνάντησης του θεϊκού και του ανθρώπινου.
Όλες αυτές οι πτυχές συνυπάρχουν στο άλσος της Λιβαδειάς. Εδώ συναντώνται ο θάνατος και οι εσχατολογικές πεποιθήσεις, ο ρόλος των παιδιών στην ανακάλυψη και την οριοθέτηση ενός ιερού τόπου. Το άλσος της Λιβαδειάς κάποτε καλωσόρισε την ίδια την Κόρη, σύμφωνα με τον Παυσανία, τη μελλοντική σύζυγο του Άδη και την Έρκυνα την κόρη του Τροφώνιου.
Τα παιχνίδια των νεαρών κοριτσιών οδήγησαν στην ανακάλυψη της ιερής και χθόνιας πηγής, μιας εισόδου στον κάτω κόσμο που πήρε το όνομα της Έρκυνας. Πρόκειται για το ορμητικό στοιχείο της νεότητας που οδηγεί τη συνείδηση με τρόπο μαγικό σε νέα μονοπάτια επαφής με το μη λογικό της θεϊκής επικράτειας.
Ανάμεσα στους άλλους θρύλους βέβαια θα πρέπει να σημειώσουμε και εκείνον που αναφέρει τη Δήμητρα ως τροφό του νεαρού Τροφώνιου[26]. Η παρουσία των θεών στην ανατροφή των ανθρώπων, ωστόσο, είναι ένα άλλο κεντρικό θέμα της ανθρωπολογία της μαγείας, για το οποίο ενδεχομένως θα μιλήσουμε σε μια διαφορετική δημοσίευση.
Βιβλιογραφία
Alcock S. - Osborn R., “Trees in the Landscape of Pausanias’ Periegesis”, στο Placing the Gods, (Oxford, 1994)
Birge D. E., Sacred Groves in the Ancient World, Ph.D. diss., University of California, (Berkeley, 1982)
Bonnechere P, «The Sacred Grove in Greek Mantic Rituals: The Example of Trophonios' Alsos at Lebadea (Beotia)» στο Garden and Landscape Studies Annual Symposium, Dumbarton Oaks (2001-2002).
Burkert W., Ancient Mystery Cults, (Cambridge, Mass., 1987).
Cain C.D., “Dancing in the Dark: Deconstructing an Narrative of Epiphany on the Isopata Ring” στο AJA, 105 (2001)
Calame Cl., «Gardens of Love and Meadows of Beyond: Ritual Encounters with the Gods and Poetical Memory in Ancient Greece», στο Colloque «Sacred Ritual Practices in Gardens and Landscapes», Dumbarton Oaks, Washington D.C., 11.-12.5.02.
Osborne R., «Classical Greek Gardens”, στο Garden History: Issues, Approaches, Methods, ed. J. D. Hunt (Washington, 1992).
Ragone G., «Ιl tempio di Apollo Gryneios in Eolide», στο Studi ellenistici 3 (1990)
Raubitschek A. E., «New Attic Club [Eranos]», The J. Paul Getty Museum Journal 9 [1981]
Sourvinou-Inwood Christiane, 'Reading' Greek Culture: Texts and Images, Rituals and Myths, Clarendon Press, (Oxford 1991)
Τατίου, Αχιλλέως Αλεξανδρέως, Λευκίππη και Κλειτοφών, (εισ.-μτφρ.-σχ. Γ. Γιατρομανωλάκης), Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, (Αθήνα, 1990)
Παραπομπές - σημειώσεις
[1]Βλ. Calame Cl., «Gardens of Love and Meadows of Beyond: Ritual Encounters with the Gods and Poetical Memory in Ancient Greece», στο Colloque «Sacred Ritual Practices in Gardens and Landscapes», Dumbarton Oaks, Washington D.C., 11.-12.5.02.
[2] Σαπφώ, Fragmenta 2
[3] Δάφνις και Χλόη, 2.3.3-5, 4.2.2-4.
[4] Βλ. Τατίου, Αχιλλέως Αλεξανδρέως, Λευκίππη και Κλειτοφών, (εισ.-μτφρ.-σχ. Γ. Γιατρομανωλάκης), Ίδρυμα Γουλανδρή Χορν, (Αθήνα, 1990): 519-521, ο μύθος της παρθένου σύριγγος και το κυνήγι του Πάνα.
[5] Ησίοδου, Θεογονία, 2-8, 63.
[6] Ομήρου, Οδύσσεια, 12.318
[7] Ομήρου, Ιλιάδα, 18.183.
[8] Στο ίδιο, 18.592
[9] Περισσότερα βλ. Cain C.D., “Dancing in the Dark: Deconstructing an Narrative of Epiphany on the Isopata Ring” στο AJA, 105 (2001): 27-49
[10] Alcock S. - Osborn R., “Trees in the Landscape of Pausanias’ Periegesis”, στο Placing the Gods, (Oxford, 1994), 231-45.
[11] Bonnechere P, «The Sacred Grove in Greek Mantic Rituals: The Example of Trophonios' Alsos at Lebadea (Beotia)» στο Garden and Landscape Studies Annual Symposium, Dumbarton Oaks (2001-2002).
[12] Βλ. την αναγέννηση του Τροφώνιου από την Δήμητρα και την Πεσεφόνη στο σχετικό μύθο.
[13] Παυσανίας, 2.11.4
[14] Ομήρου, Οδύσσεια, 6, 291-93.
[15] Βλ. Birge D. E., Sacred Groves in the Ancient World, Ph.D. diss., University of California, (Berkeley, 1982), για πλήρως κατασκευασμένα, δηλαδή τεχνητά άλση: Δελφοί, Επίδαυρος (Παυσ., 2.27); πιθανώς η Λεβαδειά (Παυσ., 9.39) και η Ολυμπία
[16] Για παράδειγμα το Γρύνειον άλσος (Παυσ., 1.21.7). Βλ. Ragone G., «Ιl tempio di Apollo Gryneios in Eolide», στο Studi ellenistici 3 (1990): 9-112.
[17] Βέβαια υπάρχει και η αντίθετη άποψη (βλ. Chazalon L., «L’ arbre et le paysage dans la ceramique attique archaique a figures noires et a figures rouges», στο AION [Arch.] 1 (1996): 104-5), σύμφωνα με την οποία το δάσος δε συνιστά εκδήλωση του θείου, αλλά ένα απλό φυτικό διάκοσμο που απλά περιβάλλει το ιερό.
[18] Πλάτων, Νόμοι, 6.761 bc.
[19] Βλ. M. P. J. Dillon, «Τhe Ecology of the Greek Sanctuary», στο ZPE 118 (1997): 113-27.
[20] Βλ. Παυσανίας 1.30.4.
[21] Βλ. Raubitschek A. E., «New Attic Club [Eranos]», The J. Paul Getty Museum Journal 9 [1981]: 95.
[22] Osborne R., «Classical Greek Gardens”, στο Garden History: Issues, Approaches, Methods, ed. J. D. Hunt (Washington, 1992), 379-81.
[23] Βλ. Burkert W., Ancient Mystery Cults, (Cambridge, Mass., 1987).
[24] Παυσανίας 9.32.5.
[25] Christiane Sourvinou-Inwood, 'Reading' Greek Culture: Texts and Images, Rituals and Myths, Clarendon Press, (Oxford 1991): 208
[26] Παυσανίας., 9.39.5.
© 2005 Κ. Καλογερόπουλος
Το είδαμε εδώ
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΣΑΣ
ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ
ΣΤΟ FACEBOOK Ή ΣΤΟ BLOGGER👇
Δεν υπάρχουν σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Αγαπητοί αναγνώστες, ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι υιοθετούμε τις απόψεις αυτές και διατηρούμε το δικαίωμα να μην δημοσιεύουμε συκοφαντικά ή υβριστικά σχόλια όπου τα εντοπίζουμε.